نگاهی به ویژگی های خانواده فاطمی در سوره انسان با رویکرد تربیتی

مقدمه
نهاد مقدس خانواده، رکن بنیادین اجتماع بشری و محمل فرهنگهای گوناگون است تاآنجاکه سعادت و شقاوت امتها،
مرهون رشادت و ضاللت خانوادههست.در حدیثی از پیامبر خدا (ص) آمده است که میفرماید:«َما بُنِیٌبِناءفِی اإلسال َّم ِ أحَب
إلَی اهلل ِ تَعالی مِن التَّزویج»؛(الشیخالصدوق، بیتا،ج۳،ص۳8۳، ح۴۳۴۳.)اولین شـرط داشـتن جـامعهای سـالم و پـویا،
سـالمت و پـایداری خانـواده اسـت. همهی دستاوردهای علمی و هنری بشر در سایهی خانوادههای سالم و امن پدید آمده
است.در واقع، خانواده متشکل از افرادی که از طریق نَسَب یا سَبَب و رضاع با یکدیگر به عنوان شوهر، زن، فرزندان، مادر، پدر،
برادر و خواهر در ارتباط متقابل هستند و فرهنگ مشترکی پدید آورندهاند و در واحد خاصّی به نامخانوادهزندگی میکنند.
در یک نگاه ساده متوجه میشویم که عنصر اصلی تشکیل دهندهخانواده، یک زن و یک مرد است که مطابق آداب و
رسوم اجتماعی خویش با یکدیگر پیوند زناشوئی بستهاند و بعد فرزند یا فرزندانی بر جمع آنها افزوده شده است(بهشتی،
۱۳6۱، ص۴.)به عبارتی دیگر،«خانواده همچون گروهی از افراد است که روابط آنها با یکدیگر بر اساس همخونی شکل
میگیردو نسبت به هم خویشاوند محسوب میشوند»(ر.ک؛جهانفر،۱۳76،۱۲۱-۱۳0).قرآن دو خانواده رابهصورتویژهو
با بیان چند ویژگی معرفیکرده است؛ خانواده حضرت زکریا به همراه همسر و فرزندش یحییعلیهمالسالمدر سوره انبیاءکه
اینچنینبیان میکند:«فَاسْتَجَبْنا لَه ُ و َ وَهَبْنا لَه ُ یَحْییَو َ أَصْلَحْنا لَه ُ زَوْجَه ُ إِنَّهُم ْ کانُوا یُسارِعُون َ فِی الْخَیْرات ِ و َ یَدْعُونَنا رَغَبا ً وَ
رَهَبا ً و َ کانُوا لَنا خاشِعین»(انبیاء/90)؛پس (دعاى) او را مستجاب کردیم و یحیىرا به او بخشیدیمو همسرش را (که نازا بود)
براى او شایستهقراردادیم(و اینبهخاطرآن بود که) همانا آنان در کارهاى نیک، شتاب داشتند وما رااز روى امید و بیم
مىخواندند و در برابر ما فروتن بودند(قرائتی،۱۳88،ج۵،ص۴89.)سهویژگیشاخصاین خانواده گرامی در این آیه
عبارتانداز:۱.شتاب در کارهای نیک۲.خدا را با امید و ترس میخواندند۳.فروتنی در برابر خداوند.
دومینخانوادهای که قرآن ویژگیهای آن راجهت معرفی الگوبیان میکند، خانوادهحضرت فاطمه زهرا(س)در سوره
انسان(هلاتی)است که در این نوشتاربهتفصیلبه آن پرداخته خواهد شد تا الگویی برای خانوادههایقرآنیباشد.الزم به
ذکر است دکتر علی قائمی امیری کتابی با عنوان"خانوادهای نمونه در اسالم"که برداشتی از سوره هل اتی است، نگاشته
است. در این کتاب که جنبه تربیتی دارد نویسنده بعد از نگاهی به قرآن و سوره هل اتی، اهداف تربیت، محتوای تربیت،
مراحل تربیت، روشهای تربیت را ذکر کرده است و سپس بحث معلم و مربی را مطرح میکند و نیاز انسان در هر شرایطی به
مربی را بیان میکند(قائمی امیری،۱۳86،ص۱۱8،)سپس مباحث مرتبط با سوره هل اتیرا با موضوعاتی از قبیل، امتحان و
سنجش، مدیریت و اجرا در تربیت و... ادامه میدهد که با موضوع این نوشتار از متفاوت است.هدف ما در این نوشتار بررسی
ویژگیهای خانواده فاطمی در سوره انسان، تحلیل ویژگیهای مورد نظر، توجه بهنقش تربیتی آنهادر خانوادهها میباشد.
طرح مسئله
پیشتر بیان شد که،نهاد خانواده، عمدهترین رکن جامعه و بستر فرهنگهای مختلف و زمینهسازسعادت و یا شقاوت
انسانها و ملتها است. از آنجایی که قرآن هدایتکننده و کتاب زندگی انساناست،همه نیازهایدینیبشر را در نظر گرفته
است.یکی از نیازهایانسانداشتن الگوو تبیین شاخصها است.این کتاب آسمانی، گاه شخصیتی را با ویژگیهای عمده و
کلیدی معرفی میکند و گاه به معرفی مؤجز بسنده میکند. در بسیاری از آیات از یک گروه و اجتماع بحث میکند.خانواده به
عنوان یک بنای اجتماعی نیز به وسیله قرآن معرفی میشود. دراین راستا قرآن دو خانواده را با ذکر چند ویژگی شاخص
معرفی میکند: یک: خانواده حضرت زکریا در سوره انبیاء دو: خانواده حضرت فاطمه(س)در سوره انسان. سوره انسان یا هل
اتیکه با اسناد معتبر شأن نزول آن را بهفضائلی مربوط بهاهل بیت (ع)؛ حضرت امام علی (ع)، حضرتزهرا (س)، حضرت
3
حسن (ع) و حضرت حسین (ع)میدانند(مکارم شیرازی،۱۳7۱، ج۲۵،۳۴۳)حاوی نکاتی مهم در ارتباط با خانواده است.
علت استفاده از تعبیر خانواده فاطمی به این جهت است که زن در خانه و خانواده نقش بیبدیلی را ایفا میکند و اطالق عنوان
زن خانوادهدار به جای خانهدار اطالق نیکویی است، آن هم بانویی چون حضرت زهرای مرضیه (س)که تفصیل منزلت و
جایگاه آن جز به وسیله قرآن و امام معصومامکانپذیر نیست. در این نوشتار ویژگیهایی که قرآن در سوره انسان برای این
خانواده نورانی بیان میکند مورد بررسی قرار میگیرد.سواالتمطرح شده در این نوشتار عبارتند از:
الف.در سوره انسان، خانوادهفاطمیبا چه ویژگیهاییمعرفی میشود؟
ب.نقشتربیتی ویژگیهای مذکوردرخانواده چگونه است؟
1.سوره انسان (هل اتی)
1-1.شناسنامه سوره
این سوره از لحاظ ترتیب سورههای قرآنی، هفتاد ششمین سوره قرآن است.سوره انسان دارای چندین نام است.بعضى
گفتند: سورة الدهر، بعضى گفتند: سورة االنسان، بعضى گفتند: سورة األبرار لکن در اخبار تعبیر به سوره هل أتى فرمودهاند
(طیب،۱۳69، ج۱۳، ص۳09.)در تفسیر بیان السعادهدر مورد نام و محل نزول آن چنین آمده است:
«این سوره، سورهى انسان، سورهى ابرار و سورهى هل اتى نیز نامیده مىشود و همهى آیات این سوره مکّى است. و بعضى
همهى آن را مدنى مىدانند و بعضى گفتهاند: جز قول:«ًو َ ال تُطِع ْ مِنْهُم ْ آثِما ً أَو ْ کَفُورا»همه مدنى است و بعضى گفتهاند: قول
خدا«َإِنَّا نَحْن ُ نَزَّلْنا علَیْک َ الْقُرْآن َ تَنْزِیلًا»تا آخر سوره مکّى و بقیّه مدنى است و این سوره مشتمل بر سى و یک آیه
است(سلطان علی شاه،۱۳7۲، ج۱۴، ص۳80.)
در پژوهشی در ارتباط با مکی یا مدنی بودن سوره انسان که ارتباط تنگاتنگی با شأن نزول برخی آیات آن و فضلیت
خانواده فاطمی (حضرتعلی و حسنین علیهم السالم) دارد، دکتر ابراهیم اقبال در مقالهای تحت عنوان"سوره انسان و اهل
بیت علیهم السالم"مدنی بودن این سوره را تأیید میکند و مینویسد:«با استناد به منابع اهل تسنن و گردآوری و تحلیل
روایات و اقوال در ترتیب نزول سورههای مکی و مدنی ونیز روایات اسباب نزول، نزول سوره در مدینه و اختصاص به فضیلت
یاد شده به اهل بیت-علیهم السالم-و بیاساس بودن سبب نزولهای دیگر اثبات میشود»(اقبال،۱۳9۱، ص۱).به جهت
اهمیت شأن نزول این سوره که ارتباط وثیقی با موضوع نوشتار دارد، در ذیل به آن پرداخته میشود.
2-1.شأن نزولو فضیلت سوره
در شأن نزول این صورت هم مطالب مهمی وجود دارد. صاحب تفسیر احسن الحدیث در مورد شأن نزول میگوید:
«زمخشرى در کشّاف نقل کرده ابن عبّاس گوید: حسن و حسین(ع)مریض شدند، رسول خدا(ص)با جمعى به عیادت آن دو
آمدند، گفتند: یا ابا-الحسن بهتر است براى شفاى فرزندانت نذرى بکنى، على و فاطمه و کنیزشان فضه نذر کردند که اگر خدا
به آن دو شفا دهد، سه روز، روزه بگیرند، آن دو از مرض شفا یافتندعلى(ع)از شمعون خیبرى سه صاع جو قرض کرد، فاطمه
(س)یک صاع آن را آرد کرد و پنج قرص نان پخت، آنها را پیش خود گذاشتند تا افطار کنند، سائلى آمد و گفت السّالم علیکم
یا اهل بیت محمّد(ص)من مسکینى از مساکین مسلمانانم مرا اطعام کنید، خدا شما را از مائدههاى بهشتى اطعام نماید، همه
طعام را به او دادند و جز آب نچشیدند و فردا را نیز روزه گرفتند، شب چون طعام را پیش خود گذاشتند یتیمى بر سر آنها
ایستاد، او را بر خود مقدم داشتند در شب سوم اسیرى بر آنها وارد شد، مانند گذشته طعام را به او دادند.چون صبح کردند على
(ع)دست حسن و حسین(ع)را گرفت و محضررسول خدا(ص)آمدند حضرت چون دید که از شدت گرسنگى مىلرزند
4
فرمود:چقدر ناراحتم مىکند حالى که در شما مىبینم، با آنها به منزل فاطمه(س)آمد او را در محرابش دید که پشتش به
شکمش چسبیده (شکمش به پشتش) و چشمانش به گود رفته است از دیدن آن وضع ناراحت شد، جبرئیل نازل گردید و
گفت، یا محمّدبگیر این سوره را، خدا تو را درباره اهل بیت به تو تحیت فرموده است. آن گاه تمام سوره را بر آن حضرت
خواند.»(قرشی بنابی،۱۳7۵، ج۱۱،ص۴6۵-۴66.)
در فضیلت این سوره هم روایات زیادی وجود دارد. درباره ثواب تالوت گفته شده است:«ابن بابویه-از حضرت باقر علیه
السّالم مروى است: هر که صبح پنجشنبه سوره هل اتى قرائت کند، حق تعالى صد حور العین بکر، و چهار هزار ثیّب به او
تزویج فرماید: و در بهشت با حضرت رسالت صلّى اللّه علیه و آله و سلّم باشد. (به شرط ایمان و تقوى و عمل به لوازمات این
سوره مبارکه)»(شاهعبدالعظیمى،۱۳6۳، ج۱۳، ص۴07).درتفسیر البرهانبرای خواندن این سوره خواصیدر غالب دو روایت
نقل شده است:
«الف.ازپیامبر اسالمنقل شده است هر کس بر قرائت سوره انسان مداومت ورزد، اگر روحش ضعیف باشد دارای قدرت
روحی میشود، ب.هرنقل ازامام جعفر صادق(ع) آمده است قرائت سوره انسان موجب تقویت و نیرومندی روح و قوی شدن
اعصاب و آرامش یافتن اضطراب مفید است(بحرانی، البرهان،۱۴۱6ق،ج۵،ص۵۴۳)
نکته مهم که قرآن و روایات به فراوانی به آن امر میکند، تدبّر و تأمّل در قرآن و آیات آن است، به این جهت که قرآن
کتاب زندگی است و انسان باید در زندگی از آن بهرهمند شود، به ویژه سوره انسان که محل بحث ما در این نوشتار است، از
نظرخانوادهو شاخصههای مطرح شده در آندرخور توجه و تدبّر است.
3-1.محتوای سوره
این سوره درآغاز، خلقت انسان را بعد از آنکه نامى از او در میان نبود خاطرنشان مىسازد، و سپس مىفرماید که خداى
تعالى او را به راهى که تنها راه اوست هدایت کرد، حال یا این انسان شکر هدایتش را مىگزارد، و یا کفران مىکند. آن گاه
مىفرماید براى کافران انواعى از عذاب و براى ابرار الوانى از نعمت آماده کرده، و اوصاف آن نعمتها را در طى هجده آیه شرح
مىدهد، و همین دلیل است بر اینکه مقصود اصلى هم بیان همین جهت بوده. و پس از بیان اوصاف آن نعمت، روى سخن را به
رسول گرامى خود نموده مىفرماید:قرآن نازل شده از ناحیه اوست، و مایه تذکر بشر است، پس باید که در برابر حکم پروردگار
خود صابر باشد، و هوا و هوسهاى کفار را پیروى نکند، و باید که پروردگار خود را صبح و شام به یاد بیاورد و براى او شبها به
سجده بیفتد، و شبى طوالنى تسبیح گوید. و این سوره به شهادت سیاقى که دارد یا همهاش و یا حد اقلاوائل آن که دوازده
آیه است، در مدینه و نه آیه ذیلش در مکه نازل شده است. روایات ائمه اهل بیت (ع) همه متفقاند بر اینکه این سوره در
مدینه نازل شده، روایات اهل سنت هم در این باره بسیار زیاد است(طباطبایی،۱۳7۴، ج۲0، ص۱9۲.)
در این نوشتار آیاتی که در معرفی خانواده فاطمی میپردازند مورد تحلیل و تفسیر قرار میگیرندتا از این رهگذر،بتوان در
تأسی از اهل بیت (ع) و شناخت هر چه بهتر این خانواده گامی برداشتو اثرات تربیتی این ویژگیها بر خانواده مورد بررسی
قرار میگیرد.
2.خانوادهاز منظر قرآن
خانواده به عنوان یک نهادمهم از سوی قرآن مورد توجهاتی خاص شده است. سورههایی از قبیل نساء، تحریم، طالق،
انسان و...به صورت خاص مسائل خانوده را مطرح میکنند.بررسی آیات قرآن در مورد خانواده و تشکیلاینبنیان مقدس،
وجودحکمتها و دالیل متنوع روانی، اخالقی، اجتماعی و دینیرا تائیدمیکند.نخستین حکمت تشکیل خانواده که قرآن
کریم، آن را با صراحت بیان کرده است، رسیدن به آرامش روانی است( محمدیریشهری،۱۳90،ص۱۴). قرآن در سوره روم
5
میفرماید:«َو َ مِن ْ آیاتِه ِ أَن ْ خلَق َ لَکُم ْ مِن ْ أَنْفُسِکُم ْ أَزْواجا ً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها و َ جَعَل َ بَیْنَکُم ْ مَوَدَّة ً و َ رَحْمَة ً إِن َّ فیٍذلِک َ لَآیات ٍ لِقَوْمَ
یَتَفَکَّرُون»(روم/۲۱)؛و از نشانههای او این است که ازجنس خودتان همسرانی برای شما آفرید تا در کنارشان آرام گیرد و
میانتان دوستی و رحمت نهاد. آری! در این[نعمت]، برای مردمی که میاندیشند، قطعا ً نشانههایی است.از این آیه نکات
متعددی در زمینه خانواده استفاده میشود. در تفسیر نور۱0پیامذیلاین آیه نوشته شده است:
«۱-آفرینش، هدفدار است.«ْخَلَق َ لَکُم»۲-زن و مرداز یکجنس هستند. (بر خالف پارهاى عقاید خرافى و تحقیرآمیز
که زن را موجودى پستتر یا از جنس دیگر مىپندارند.)«ْمِن ْ أَنْفُسِکُم»۳-همسر باید عامل آرامش باشد نه مایهى تشنّج و
اضطراب.«لِتَسْکُنُوا إِلَیْها»۴-هدف از ازدواج، تنها ارضاى غریزهى جنسى نیست، بلکه رسیدن به یک آرامش جسمى و روانى
است.«لِتَسْکُنُوا إِلَیْها»۵-نقش همسر، آرام بخشى است.«ُلِتَسْکنُوا إِلَیْها»6-محبّت، هدیهاى الهى است که با مال و مقام و
زیبایى به دست نمىآید.«َجَعَل»(مودّت و رحمت، هدیهى خدا به عروس و داماد است.)7-هر کس با هر عملىکه آرامش و
مودّت و رحمت خانواده را خدشهدار کند، از مدار الهى خارج و در خط ّ شیطان است.ْجَعَل َ بَیْنَکُم...88-رابطهى زن و مرد،
باید بر اساس مودّت و رحمت باشد.«ًمَوَدَّة ً و َ رَحْمَة»(مودّت و رحمت، عامل بقا و تداوم آرامش در زندگى مشترکاست.)9-
مودّتو رحمت، هر دو با هم کارساز است. (مودّت بدون رحمت و خدمت، به سردى کشیده مىشود و رحمت بدون مودّت نیز
دوام ندارد.)«ًمَوَدَّة ً و َ رَحْمَة»۱0-تنها اهل فکر مىتوانند به نقش سازندهى ازدواج پى ببرند.« ُلِقَوْم ٍ یَتَفَکَّر َون»»
(قرائتی،۱۳88، ج7، ص۱89). اینیکی از آیات قرآنی است که به زیبایی مسائل و نکات کانون خانوادهرا بیان میکند.
از منظری دیگر تشکیل خانواده ارتباط تنگاتنگی با تقوا دارد.دقت در تناسب دو آیه۱87سوره بقره و۲6سوره اعراف این
مهم را نشان میدهد.در آیهای آمده است:« َهُن َّ لِبَاس ٌ لَکُم ْ وَّأَنْتُم ْ لِبَاس ٌ لَهُن»؛آنان براى شما لباسى هستند و شما براى آنان
لباسى هستیددر سوره اعراف آمده است:«یا بَنی ًآدَم َ قَد ْ أَنْزَلْنا عَلَیْکُم ْ لِباسا ً یُواری سَوْآتِکُم ْ و َ ریشاو َ لِباس ُ التَّقْویٌذلِک َ خَیْرَ
ذلِک َ مِن ْ آیات ِ اللَّه ِ لَعَلَّهُم ْ یَذَّکَّرُون»(اعراف/۲6)؛ای فرزندان آدم برای شما لباسی فرستادیم تا شرمگاهتان را بپوشد و زیور شما
باشد؛ ولی لباس تقوا بهترین[لباس] است.اگر این دو آیه نورانی در کنار هم مورد تأمل قرار گیرند، به روشنی داللت دارند که
تشکیل خانواده، یکی از بارزترین مصادیق لباس تقواست(محمدیریشهری،۱۳90، ص۱9-۲0). در احادیث نیز به این نکته
اشاره شده است۵.کاوش در آیات نورانی قرآن در ارتباط با خانواده نشان میدهد که قرآن عالوه بر اهمیت دادن به خانواده،
برنامه، راهکار، خطمشی، معرفی الگو، احکام خانواده و...را بیان کرده است، و تالشهای انجام شده در این عرصه از سوی
پژوهشگران الزم،لیکن کافی نیست.در اینقسمت،بحث خانواده از منظر قرآنرا فقط با ذکر نمونههایی جهت بیان اهمیت
خانواده از منظر این کتاب مقدس بیانشد و خود به پژوهشی موشکافانه احتیاج دارد.
3.ویژگیهایخانواده فاطمی
قرآن در سوره انساناز آیه هفتم به بعد، ویژگیهایی را برایاین خانواده نورانی بیان میکند که شایستهتوجه و تأمل
است.
1-3.وفای بهنذر
نذر از نظر لغوی به معنی«آنچه واجب گردانند بر خود یا آنچه واجب کنند به شرط دیگری»(دهخدا،۱۳۴۱،ص۴۱6)
است.در تعریفی دیگر آمده است:«نذر، التزام به انجامیا ترک عملی به صورت خاص به خاطر خداوندمتعال است که با
صیغه خاصی منعقد میشود»(محدثی،۱۳7۴،ص۲۳7). در تفسیر آیه7سوره انسان نکات تفسیری نذر بیانخواهد شد.
۵
. مَن تَزوَّج أحرَز َ نِصف َ دینِهِ؛ هر کس ازدواج کند، نصف دینش را حفظ کرده است (الکلینی،۱۴0۱ق،ج۵، ص۴66)
6 ُ
یوفُون َ بِالنَّذْر ِ وَیَخَافُون َ یَوْمًا کَان َ شَرُّه ُ مُسْتَطِیرًا(انسان/7)؛[همان بندگانى که]به نذر خود وفا میکردند و از روزى که گزند
آن فراگیرنده است مىترسیدند.«"النذر"مراد دو چیز است: نخست، چیزى که انسان براى خشنودى خدا بر خود واجب
مىکند، دیگر چیزى که خدا بر انسان واجب گردانده است»(خرمدل،۱۳8۴، ج۱، ص۱۲۴۴.)در مورد واژه نذر، راغب در
مفردات مینویسد:
«نذریعنیدرکاریکهپیشمیآید انسانچیزیرابرخودشواجبکندکهدرواقعواجبنیست، میگویند:نذرتللّه
امراً-کاریرابرایخدابرخودنذر کردمکهانجامدهم.درآیهگفت:إِنِّینَذَرتُ لِلرَّحمنًِ صَوما-مریم/۲6برایخدایرحمن
برخودمروزهاینذر کردهام. وگفت:و َ ما أَنفَقتُممِننَفَقَة ٍ أَو نَذَرتُممِن ٍنَذر-البقره/۲7کهدرهمانمعنیاست«(راغب
اصفهانی، بیتا، ج۴، ص۳07).داستان وفای به نذر را صاحب تفسیر روان جاوید اینگونه بیان میکند:
«در مجمع نقل نموده که روایات خاصه و عامّه موافق شده بر نزول آیات این سوره از ان ّ االبرار یشربون تا کان سعیکم
مشکورا درباره امیر المؤمنینو حضرت زهرا و حسنین و فضّه خادمه ایشان(ع)و آنکه اجمال این قصّه آناست که حسنین
علیهما السالم مریض شدند و پیغمبر(ص)و وجوه اصحاب از آن دو عیادت نمودند و بهحضرت امیر گفتند خوب است براى
شفا دو فرزند خود نذرى فرمائى و او سه روز روزه نذر فرمودو حضرت زهرا و فضه خادمه هم بهآنحضرت در نذر تأسى
نمودند و خداوند آن دو را شفا داد و حضرت امیر آن ایّام چیزى نداشت سه صاع جو که هر صاعى قریب به یک من تبریز است
از یکنفر یهودى قرض کرد و در بعضى از روایات است که گرفت و بنا شد در عوض براى او پشم ببافد و آوردآن جو را نزد
حضرت زهرا و او یکصاع از آنرا آرد فرمود و نان پخت و چون امیر المؤمنین(ع)از نماز مغرب فارغ شد خدمت او آورد که افطار
نمایند ناگاه فقیرى آمد و سؤال نمود پس نانها را بهاو دادند و با آب افطار نمودند و چون روز دوم شد صاع دیگر را آرد کرد و
نان پخت و در وقت افطار حاضر نمود پس یتیمى آمد و سؤال نمود و ایشان نانها را بهاو دادند و با آب افطار کردند و چون
روز سوّم شد بقیّه جو را حضرت زهرا آرد فرمود و نان پخت و در وقت افطار خدمت امیر(ع)حاضر نمود پس اسیرى آمد و
طلب نمود و ایشان نانها را بهاو دادند وبا آب افطار نمودند و چون روز چهارم شد و از نذر فارغ شده بودند حضرت امیر با
حسنین(ع)خدمت پیغمبر(ص)رسیدند با آنکه ضعیف شده بودند پس پیغمبر(ص)گریه کرد و جبرئیل سوره هل اتى را
نازل نمود و در بعضى از روایات سه مرتبه اطعام بهمسکین و یتیم و اسیر را که بیان شد در سه روز بوده است در یکروز هر
مرتبه یک سوّم جو موجود مطبوخ ذکر گردیده و آنکه دیگر چیزى براى خودشان باقى نماند و بنابر این شاید نذر صدقه دادن
بهفقرا و ایتام و اسیران بوده ولى آنچه قبال ذکر شد مؤیّد بهروایات مأثوره از ائمه اطهار و مفسّرین کبار است واضافاتى دارد
که بمالحظه اختصار ذکر نشد»(ثقفی تهرانی،۱۳98ق، ج۵، ص۳۱۵-۳۱6.)
در این آیه عبارت« ِیُوفُون َ بِالنَّذْر»ویژگی درخور تأمّلی است. وفای به نذر!نذر نوعی عبادت، دعا و درخواست از قادر
متعال، خداوند تبارک و تعالی است، شاید گفته شود که جهت درمان بیماری باید به پزشک مراجعه کرد، بررسی روش و منش
اهل بیت (ع) به عنوان انسان کاملاین را تایید میکند که آن بزرگواران اگر الزم باشد کار طبی انجام دهند بیشک آن کار را
انجام میدهند، اما نذر و عمل به آن که نوعی عبادتودرخواست از پروردگاریکههمه امور تحت نظر اوستو قادر متعال
است، امری است که عالوه بر آنمنافاتی با آن (طبابت) ندارد بلکه به خواست خدا موجب تسریع آن می کهشود که بحث
مفصلی میطلبد که از حوصله این نوشتار خارج است.
2-3.معاد باوری
اعتقاد به معاد و زندگی پس از مرگ آثار فراوانی دارد.در آیه هفتم سوره انسان که میفرماید:«یُوفُون َ بِالنَّذْر ِ وَیَخَافُون َ یَوْمًا
کَان َ شَرُّه ُ مُسْتَطِیرًا»؛[همان بندگانى که]به نذر خود وفا میکردند و از روزى که گزند آن فراگیرنده است مىترسیدند، معاد
7
باوری این خانواده نورانی را به خوبی نشان میدهد.یکی از مهمترینآثار باور به معاد و زندگی پس از مرگ احساس مسئولیت
شدید در برابر فرمان الهى است.در تفسیر نمونه ذیل این آیه اینگونه آمده است:
«به هر حال وقتى آنها به نذرهایى که بر خویشتن واجب کردهاند وفا مىکنند به طریق اولى واجبات الهى را محترم شمرده
و در انجام آن مىکوشند.ترس آنها از شر آن روز بزرگ اشاره به ایمانشان به مساله معاد، و احساس مسئولیت شدید در برابر
فرمان الهى است.آنها به خوبى معاد را باور کردهاند، و به تمام کیفرهاى بدکاران در آن روز ایمان دارند، و اثر این ایمان در
اعمالشان کامال نمایان است»(مکارم شیرازی،۱۳7۱،ج۲۵، ص۳۵۲.)معاد باوی آثار فراوانی دارد که در قرآن به آن اشاره
شده است، اما در این آیه میتوان چنین بیان کرد که در خانواده فاطمی که همه افراد آندارای اینویژگی مهم (معادباوری)
هستند، پیوند عمیقی در استحکام خانواده و ثبات آن در انجام بندگی خدا در تمام ابعاد وجود دارد.از آنجایی که آیات قرآن
همدیگر را تفسیر میکنند، میتوان به آیه6از سوره تحریم جهت تأیید این مطلب اشاره کرد:«ْیا أَیُّهَا الَّذین َ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ
و َ أَهْلیکُمَنارا ً وَقُودُهَا النَّاس ُ و َ الْحِجارَة ُ عَلَیْها مَالئِکَة ٌ غِالظ ٌ شِداد ٌ ال یَعْصُون َ اللَّه َ ما أَمَرَهُم ْ و َ یَفْعَلُون َما یُؤْمَرُون»(تحریم/6)؛ای
کسانی که ایمان آورده اید ، خود و کسان خود را از آتشی که هیزم آن مردم و سنگ هاست نگه دارید بر آن (آتش )
فرشتگانی ( در گفتار و اخالق و تعذیب ) خشن و ( در هیکل و اراده ) قوی ، موکّلند که خدا را در آنچه به آنها امر می کند
نافرمانی نمی کنند و آنچه را دستور داده می شوند انجام می دهند. این آیه به خوبی نقش خانواده در سعادت و شقاوت
همدیگر و اهمیت معادباوری رانشان میدهد.یاد مرگ و معاد باوری برکات فراوانی دارد. در واقع،«یاد مرگ، پذیرش
سختیهای دنیا را آسان میکند، زندگی در دنیا سخت است و سختیهایی به همراه دارد. ولی باید با یاد مرگ از آنها گذر
نمود و خود را در افقی برتر به نظاره نشست. کسی که همهی حیات خودرا متوقف در دنیا کرد، سختیهای دنیا او را از پای
درمیآورد و در روبهروشدن با هر سختی، گویا همهی حیات او به لرزه می افتد، به عنوان مثال: کسیکه شغل مناسبی بهدست
نیاورد، اگر زندگی خود را محدود به دنیا کرد همهی هستی خود را هیچ میپندارد، ولی کسی که به یادمرگ باشد، و زندگی
حقیقی را در افقی دیگر جستجو میکند، حتی اگر بعد از اینکه تمام تالش خود را انجام داد و شغل مناسب و زندگی و خانه و
همسر و فرزندی هم پیدا نکرد، حیات خود را پوچ و بیهوده و شکستخورده نمیبیند»(طاهرزاده،۱۳89، ص78-79.)
نظر به اینکه خانوادهفاطمی (حضرت علی، حضرت فاطمه، حضرت حسن و حسین علیهم السالم) که دارای عصمت
هستندو خدا وعده بهشت برین را به آنها دادهاست، معادباوری و معادترسیبه این اندازهدر زندگی آنها نمود دارد و به تبع
آن فعالیتها و گزینشهای آنها انجام میشود،خود دلیل روشنی استبه اینکه خانوادههایی که خواهان حرکت و عمل در
این مسیر هستند، به این مهم توجه خاصی داشته باشند، تابهثمرات معادباوری در زندگیدست پیدا کنند. عدم وجود
معادباوری، معادشناسی و یاد مرگ در خانوادهها بعدتر مورد بررسی قرار میگیرد.
3-3.اطعام
ویژگی سومی که در آیه هشتم سوره انسان برای معرفی خانواده فاطمی آمده اطعام است،آن هم اطعام ویژه و خاص آن-
چنان که آیه میفرماید:«و َ یُطْعِمُون َ الطَّعام َ عَلیحُبِّه ِ مِسْکینا ً و َ یَتیما ً و َ أَسیرًا»(انسان/8)؛این اطعام که پیشتر جریان آن در
ارتباط با نذر و روزه گرفتن و اطعام غذاِی ِمورد ِاحتیاج ِشدیدخانواده فاطمی بیان شد، تفاسیرو تحلیلهایمتنوعی دارد. در
تفسیرمجمع البیانآمده است:«(و َ یُطْعِمُون َ الطَّعام َ عَلىحُبِّهِ)یعنى اطعام طعام میکنند با حبى که بر طعام انحصارى خود
دارند. یعنى میخورانند طعام موجود و منحصر خود را با نیاز شدیدى که بر آن دارند. خداوند سبحان آنها را توصیف فرموده
بایثار و مقدّم داشتن دیگران بر خودشان(و َ یُؤْثِرُون َ عَلى ْأَنْفُسِهِم ْ و َ لَو ْ کان َ بِهِم-خَصاصَةٌ)دیگران را بر خود اختیار میکنند و
مقدّم میدارند گر چه اختصاص، به خودشان داشته باشند. ابو سعید خدرى از پیامبر صلّى اللَّه علیه و آله حدیث نموده که
8
فرموده هیچ مسلمانى نیست که مسلمانى را مهمان نمود در گرسنگى و اطعام نماید مگر آنکه خدا او را از میوههاى بهشت
اطعامنماید، و نیست مسلمانى که مسلمانى را از برهنگى بپوشاند مگر آنکه خداوند او را از لباسهاى بهشت بپوشاند و کسى
که در تشنگى مؤمنى را سیراب کند خدا او را از شربتها و آبهاى سر بسته بهشتى سیراب کند. ابن عبّاس گوید: یطعمونّ
یعنى اطعام طعام میکنند با میل مفرط و محبتى که بآن دارند و بعضى گفتهاند هاء حبّه کنایه از خداى تعالى است یعنى
اطعام طعام میکنند براى حب ّ خدا»(طبرسی،۱۳7۲، ج۱0، ص6۱7).در صاحب تفسیر کاشف ذیل این آیه مینویسد:«آنان
هرچیزى را که دوست دارند و بهشدّت بدان نیازمند هستند در راه خدا مىبخشند. از اینقبیل است سخن خداوند:«و دیگران
را بر خویش ترجیح مىدهند، هرچند خود نیازمند باشند.»«المسکین»:تنگدست، ناتوان.«الیتیم:»کسىکه سرپرست ندارد.
امّا اسیر، برخى گفتهاند: مراد از آن دراینجا کسى است که مسلمانان در حال جنگ با دشمنان خدا و اسالم او را اسیر کرده
باشند. روایت شده که هرگاه صحابه، اسیرى را از دشمنان خدا در نزد پیامبر خدا صلّى اللّه علیه و اله مىآوردند، آن حضرت، او
را به یکى از مسلمانان مىداد و به او مىفرمود: نسبت به او نیکى کن. آن مسلمان او را به خانه خود مىبرد و او را بر خویشتن
و خانوادهاش ترجیح مىداد»(مغنیه،۱۳78، ج7، ص80۴).وجوداینویژگی مهم در چنین خانواده نورانیدور از انتظار
نیست، اما نکته مهم وجود آزمون الهی در این اطعام میباشد که جای تأمل دارد. اینکه تعبیر به اطعام خاص در این نوشتار
شده است، به این جهت است کهدرسها و نکات فراوانیدر آن نهفته است.در تایید این مطلب صاحب تفسیر اثنی عشری در
ذیل این آیات مینویسد:«آیات شریفه، دستور و سرمشق بزرگى است براى کسانى که بخواهند مقام عالى و قرب سبحانى را
دریابند به اطعام براى رضاى خدا، و لذا حضرت صادق علیه السّالم فرماید: این آیه جارى است درحق هر مؤمنى که اطعام
نماید بر مسکین و یتیم و اسیر براى رضاى خدا»(شاهعبدالعظیمى،۱۳6۳،ج۱۳، ص۴۱۴).در جمعبندی میتوان گفت که در
خانواده فاطمی، اطعامی ویژه و خاص صورت میگیرد که پاداش آن را خداطبق آیه۱۲سوره انسان«ًو َ جَزاهُم ْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً
و َ حَریرا»بعد از گذر از این اطعام و امتحان وعده میدهد. خانوادهای که همبستگیو اتفاق نظر در اطعام و کمک به دیگران را
دارندو همه از چیزی که به شدت به آن نیاز دارند میگذرند،به طریقاولی دارای روابط نیک و شایسته، همراه با محبت و
دوستی هستند که تأسی به آنها در این راستابرای اعتالو همبستگی اعضایخانوادههادر دنیای کنونیدر ابعاد مختلف حائز
اهمیت است.
4-3.اخالص
آیه نهم سوره انسان ویژگی چهارم این خانواده گرامی را بیان میکند.«إِنَّما نُطْعِمُکُم ْ لِوَجْه ِ اللَّه ِ ال نُرید ُ مِنْکُم ْ جَزاء ً و َ الً
شُکُورا»(انسان/9)؛( و زبان قال و حالشان این است که ) جز این نیست که ما شما را برای رضای خدا اطعام می کنیم از شما
پاداش و سپاسی نمی خواهیم.در تفاسیر مختلف، نکات متعددی ذیل این آیه آمده است که به برخی از آنها اشاره میشود.
«جز این نیست که ما اطعام میکنیم شما راَّقربة الى اللهاراده نداریم از شما که عوضى و جزائى بما دهید یا شکرگزار ما باشید.
این خطاب نه بمسکین و یتیم و اسیر باشد بلکه در نیت و قصد آنها این بوده خداوند بلسان خطاب بیان فرموده یعنى آن موقع
که بآنها اطعام میکردند توقع جزا و شکرگزارى از آنها نداشتند و غرض از اطعام آنها جز رضا و خشنودى خدا و قربت و خلوص
نبوده که مفاد: ِإِنَّما نُطْعِمُکُم ْ لِوَجْه ِ اللَّهاست ًال نُرِید ُ مِنْکُم ْ جَزاءو لو اینکه بر آنها الزم است که تالفى بقدر وسع خود بکنند و لو
به دعاء خیر یا اطاعت آنها یا تواضع و فروتنى نسبت به آنها که میفرماید:ُهَل ْ جَزاء ُ الْإِحْسان ِ إِلَّا الْإِحْسانالرحمنآیه60. حتى
در سالم باید رد سالم بهتر و نیکوتر بکند که میفرماید:إِذا حُیِّیتُم ْ بِتَحِیَّة ٍ فَحَیُّوا بِأَحْسَن َ مِنْها أَو ْ رُدُّوها نساء آیه88 ً. و َ ال شُکُورا
و لو باید شکرگزار باشند که میفرماید:من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق؛ به اینکه قدردان باشند و در مقام تمجید و
تعریف و پاس احسان آنها برآیند لکن غرض آنها این جزا و شکور نبوده و فقط خالصا لوجه اللَّه بوده»(طیب،۱۳69، ج۱۳،
ص۳۱9-۳۲0.)درصاحب تفسیر انوار درخشان در تفسیر قرآنمینویسد:
9
«آیه مبنى بر بیان حال ارواح قدسیه مذکور است که اطعام غذاى مخصوص بخودشان به بینوایان دادهاند نظر به پاداشى از
بینوایان ندارند که اظهار سپاس نمایند بلکه عمل اختصاص بوجه ساحت پروردگار و جلب رضایت ساحت او دارد و هرگز توأم
با منت نبوده که سبب بطالن صدقه باشد»(حسینىهمدانى،۱۴0۴ق، ج۱7، ص۲۵۱.)در ارتباط با اخالص در انفاق و عدم
منت نهادن صاحب تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن مینویسد:«ًإِنَّما نُطْعِمُکُم ْ لِوَجْه ِ اللَّه ِ ال نُرِید ُ مِنْکُم ْ جَزاء ً و َ ال شُکُوراسوم
از خصوصیات نیکو کاران این است که بزبان حال یا قال گویند ما براى خشنودى خدا انفاق مینمائیم و از شما فقراء عوض یا
اظهار تشکر و قدر دانى یا چیز دیگرى منتظر نمیباشیم. اشاره به اینکه عمل وقتى از خود خواهى و ریاء و باقى جهات طبیعى
خالص گردید آن وقت عامل آن از نیکوکاران محسوب میگردد و ابرار کسانى میباشند که درانفاق منّت بهفقیر نگذارند و
عوض از وى نخواهند بلکه با کمال احتیاج خودخالصا مخلصا لوجه اللَّهاتفاق نمایند»(امین، بیتا، ج۱۴، ص۲۳6.)از کلمه
«ِلِوَجْه ِ اللَّه»اخالص ناب را میتوان دریافت کرد، اطعامو انفاقخانواده فاطمیبه اینگونه است که مستحق آن پاداش الهی« َوً
جَزاهُم ْ بِما صَبَرُوا جَنَّة ً و َ حَرِیرا»(انسان/۱۱)شدند. در بحث انفاق و آداب مربوط به آن نکات متعددی را قرآن بیان میکندکه
گاهی عدم توجه به آنها، شخص انفاق کننده عالوه بر آنکه بهرهای از انفاقاش نمیبرد که گاهی مرتکب گناه و حتی هتک
حرمتشخص نیازمند میشود.
5-3.ترس ازعذاب الهیدر رستاخیز
دهمین آیه از سوره انسان به ویژگی دیگری از خانواده فاطمی اشاره میکند، که بسیارحائز اهمیتاست.« ْإِنَّا نَخاف ُ مِن ً
رَبِّنا یَوْماًعَبُوسا ً قَمْطَریرا»(انسان/۱0)؛ ما از قهر پروردگار خود به روزى که از رنج و سختى آن رخسار خلق درهم و غمگین
است مىترسیم.در تفسیر نمونه ذیل این آیه آمده است:«در آخرین توصیف"ابرار"مىفرماید:"آنها مىگویند: ما از
پروردگارمان خائفیم از آن روز که عبوس وشدید است"(إِنَّا نَخاف ُ مِن ْ رَبِّنا یَوْما ً عَبُوسا ً قَمْطَرِیراً).این سخن ممکن است زبان
حال"ابرار"باشد یا زبان قال آنها. تعبیر از روز قیامت به روز"عبوس"و"سخت"با اینکه عبوس از صفات انسان است و به
کسى مىگویند که قیافهاش را در هم کشیده، به خاطر تاکید بر وضع وحشتناک آن روز است، یعنى آن قدر حوادث آن روز
سخت و ناراحت کننده است که نه تنها انسانها در آن روز عبوسند بلکه گویى خود آن روز نیز عبوس است. در اینکه"قمطریر"
از چه مادهاى گرفته شده؟ در میان مفسران و ارباب لغت گفتگو است، بعضى آن را از"قمطر"مىدانند، و بعضى آن را مشتق
از ماده"قطر"(بر وزن مرغ) و میم را زائده مىدانند.ولى مشهور همان اول است که به معنى شدید و عبوس است»(مکارم
شیرازی،۱۳7۱، ج۲۵، ص۳۳۵.)عالمه طباطبایی در تفسیر این آیه مینویسد:
«اینکه روز قیامت را عبوس شمرده از باب استعاره است، و مراد از"عبوس بودن آن"ظهور کمال شدت آن براى مجرمین
است، و کلمه"قمطریر"-به طورى که گفتهاند-به معناى دشوار و سخت است. این آیه در مقام بیان علت سخنى است که از
ایشان حکایت کرد، مىخواهد بفهماند چرا گفتند:" ِإِنَّما نُطْعِمُکُم ْ لِوَجْه ِ اللَّه..."و اینکهاگر عمل مذکور خود را تنها و تنها به
خاطر خدا انجام دادند، و عبودیت خود را براى خدا خالص کردند، براى این بود که از آن روز سخت و دشوار مىترسیدند، و
براى بیان علت مذکور اکتفاء نکردند به اینکه ما از آن روز مىترسیم، بلکه آن روز را به پروردگار خود نسبت داده،گفتند:"ما
از پروردگار خود از روزى مىترسیم که چنین و چنان است"، تا فهمانده باشند وقتى از این اطعامشان چیزى غیر از
پروردگارشان را در نظر ندارند، پس ترسشان هم از غیر او نیست، هم چنان که امیدى هم به غیر او ندارند،پس ترس و
امیدشان همه از خدا است، اگر از روز قیامت هم مىترسند بدان جهت است که روز پروردگارشان است، روزى است که خدا به
حساب بندگانش مىرسد، و جزاى اعمال ایشان را مىدهد»(طباطبایى،۱۳7۴، ج۲0، ص۲0۵-۲06.)
10
نکته مهمی که وجود دارد، جمع دو ویژگی به ظاهر متضاد در کنار هم است. در چنین خانوادهای عملی که لوجهاهلل
(مطابق با آیه نهم) انجام میشود و انگیزه الهی در آن نهفته است منافات و تعارضی با ترس از خدا و عذاب عظمت روز قیامت
ندارد.خانوادهایهمچون خانواده فاطمی که یکی از اعضای آن حضرت علی (ع) است که در بیان علت عبادت خدا چنین می-
فرماید:«الَهی ما عَبَدتُک َ خوفا ً من نارِک و ال طَمَعا ً فی جَنَّتِک بَل وَجَدتُک َ أهال ً للعبادة فَعَبَدتُک»(المجلسی،۱۴0۳ق،
ج۴۱،ص۱۴)؛خدایا! من تو را پرستش نکردم از ترس آتش جهنمت و پرستش نکردم به طمع بهشتت، بلکه فقط تو را شایسته
پرستش میبینم.ترس از قیامت و عذابهای آن و در عین حالامید به رحمت الهی(حالتی بین ترس و امید) جهت حرکت در
مسیر بندگی نیاز مهمی است که متأسفانه کمتر در زندگی کنونی و خانوادهها دیده میشود. پژوهش و موشکافی آثار این
ویژگی اهمیت آن را تایید میکند.
4.بررسی نقشتربیتیویژگیها
دربررسی آیات سوره انسان۵ویژگی مهمجهت معرفی وبیان جایگاه خانواده فاطمی مطرح شده است که عبارتند از:
۱.وفای به نذر۲. معاد باوری۳. اطعام خاص۴. اخالص و۵. ترس از قهرخدا در رستاخیز. بررسی همه ویژگیهای این
خاندان گرامی و انسانهای کامل امکان پذیر نیستو این پنج ویژگی ذکر شده در این نوشتاربرداشت و دستهبندی نگارنده از
بررسی سوره انسان است و بیشک ادعای جامع و مانع بودن آن مطرح نشده است.در ادامه نقش و اثر تربیتی این ویژگیها در
خانواده و افراد آن مورد بررسی قرار میگیرد.
1-4.نقش تربیتینذرو وفای به آن
پیشتر تعریف نذر گذشت،در اینقسمتباردیگر جهت تحلیل،مروری بر تعریف آن صورت میگیرد:«نذریعنیدر
کاریکهپیشمیآید انسانچیزیرابرخودشواجبکندکهدرواقعواجبنیست، میگویند:نذرتللّهامراً-کاریرابرای
خدابرخودنذر کردمکهانجامدهم.درآیهگفت:إِنِّینَذَرتُ لِلرَّحمنًِ صَوما-مریم/۲6برایخدایرحمنبرخودمروزهاینذر
کردهام. وگفت:و َ ما أَنفَقتُممِننَفَقَة ٍ أَو نَذَرتُممِن ٍنَذر-البقره/۲70کهدرهمانمعنیاست«(راغب اصفهانی، بیتا، ج۴،
ص۳07.)البته نذر هم اقسامی دارد که در تفسیر کوثر در باره آن آمده است:
«نذر این است که انسان در برابر خداوند، خود را به چیزى ملتزم و متعهد کند و مثلًا چنین بگوید: من در برابر خدا نذر
مىکنم که فالن عمل را انجام دهم یا فالن چیز را انفاق کنم یا بگوید: من در برابر خدا نذر مىکنم که اگر فالن حاجتم روا
شود چنین و چنان کنم. اولى را نذر ابتدایى و دومى را نذر شرطى مىگویند و از نظر فقهى هر دو الزم االجرا است و کسى که
نذر مىکند بر او واجب مىشود که به نذر خود عمل کند و اگر نکرد کفاره دارد»(جعفرى،۱۳76، ج۲، ص۲8.)
بررسی آیات قرآن نشان میدهد که نذر و فرهنگ آن قدمتی دیرینه دارد، به عنوان مثال در آیه۳۵سوره آل عمرانآمده
است:«َّإِنَّک َ أَنت َ الس إِذ ْ قَالَت ِ امْرَأَت ُ عِمْرَان َ رَب ِّ إِنِّی نَذَرْت ُ لَک َ مَا فِی بَطْنِی مُحَرَّرًا فَتَقَبَّل ْ مِنِّیُمِیع ُ الْعَلِیم»(آلعمران/۳۵)..
هنگامى که زن عمران گفت: پروردگارا من آنچه را که در شکم دارم نذر کردهام که در راه خدمت به تو رها باشد. پس، از من
بپذیر همانا تو همان شنوا و دانا هستى.نذر واجب نیست اما وفای به نذر (نذری که از جهت شرع صواب باشد) واجب است،
مرضیه زهرای حضرت(سمی آمرزش سبب را نذر به وفای )داند،««ًِ لِلْمَغْفِرَة ِ تَعْرِیضا َ بِالنَّذْر َ الْوَفَاء و»؛
(المجلسی،۱۴0۳ق،ج۲9، ص۲۲۳).
خدا وفای به نذر را بر شما واجب کرد تا شما را در معرض آمرزش خود قرار دهد. اگر خدا وفای به نذر را واجب نکرده بود
ما از نظر نقلی وفای به نذر را انجام میدهیم؛ اما برای اینکه زمینه مغفرتو بخشایشبیشتری برای ماحاصلشود،
11
گناهانمان آمرزیده و بر کماالتمان افزوده شود، به خدا بیشتر نزدیک شویم و بیشتر مورد محبت خدا قرار بگیریم.از آنچه
گذشتمیتوان دریافت که فرهنگ نذر جایگاه ویژهایدرزندگیانسانهای بزرگویژهای دارد، حضرت رسولاکرم (ص)
پیشنهاد نذر را جهت بهبودی حسنیین(ع) به امام علی و حضرت فاطمه (س) داد وبه سبب نیکو بودن نذر است که خداوند
وفای به آن را مدح و ستایش و ویژگی اهلبیت (ع) بیان میکند.
به نظر میرسد که در برخی خانوادههایی که بافرهنگ نذر آشنایی ندارند و یا اهتمامی به آن نمیکنند،برای رسیدن به
خواستهها صرفنظر از تالشهای منطقی و الزم، خرافات و اعتقادات غیر منطقینفوذ میکند،لذا فرهنگ نذر که رسول اکرم
(ص)به اهلبیتاش (ص)توصیه کرده استمیتواند نقش تربیتی واهرم تقرب به پروردگار، احساس آرام، تقویت ایمان، کمک
به نیازمندان و رضایت پروردگاروموارد مهم دیگری که در نوشتار جداگانهای باید به آن پرداخت،را داشته باشد.شایان ذکر
است که نذر دارای احکام و قوانینی است کهعدم رعایت و توجه به آنها ممکن است اشخاص را به سمت و سوی خرافهها
بکشاند.
2-4.نقش تربیتیمعاد باوری
از عوامل مهم تربیتی معادباوری است.میل به جاودانگی و حیات پس از مرگ از گرایشهای فطری-ذاتی است و وجود و
توجه به آندر نوع نگاه به زندگی حائز اهمیت است.شهید مطهری در اهمیت معاد مینویسد:
«مسئله معاد از نظر اهمیت، بعد از مسئله توحید مهمترین مسئله دینی و اسالمی است. پیامبران آمدهاند برای اینکه
مردم را به دو حقیقت مؤمن و معتقد کنند: یکی به خدا (مبدأ) و دیگری به قیامت (معاد)»(مطهری،۱۳7۳، ص9.)برای
رسیدن به معادباوری معادشناسی نیاز است، عالمه جوادی آملی در این مورد میگوید:
«اولین گام در معادباوری، شناخت معاداز سوی عقل نظری است؛زیرا یکی از دو رکن اساسی برای ایمان، عقل نظری
سالم برای فهم درست معارف است»(جوادی آملی،۱۳89، ج۲، ص۲7۵.)
در آیهیُوفُون َ بِالنَّذْر ِ وَیَخَافُون َ یَوْمًا کَان َ شَرُّه ُ مُسْتَطِیرًا»؛[همان بندگانىکه]به نذر خود وفا میکردند و از روزى که گزند
آن فراگیرنده است مىترسیدند(انسان/7)انجام مسئولیت و فریضه واجب وفای به نذر در سایه معادباوری تحقق پیدا میکند،
هر چند که گرایشهای الهی اهل بیت (ع) و انجام واجباتصرفا ً به جهت ترس از خدای یکتا نیست، آن بزرگواران با شناختی
که از پروردگار دارندو غرق در محبت پروردگار خود هستند، فقط و فقط برای خدا (لِوَجه اهلل)ایفای نقش میکنند.معادباوری
در زندگی خصوصا در خانواده گرایشها را متعالی میکندبنابراین همانطور که اشاره شد اولین گام شناخت درست مسئله معاد
و سپس رسیدنبه معادباوری است.
یکی از معضالتی که در جوامع دینی (از خانوده تا اجتماعهای بزرگ) امروز وجود دارد عدم وجودشناخت صحیح از
مسئله معاد است.معادباوری و اندیشیدن به مرگ اثرات فراوانی در خانواده دارد، از رابطه زن و شوهر گرفته تا فرزندان و همه
اعضای خانواده تا یک اجتماع بزرگ.یکی از آثار معاباوری آیندهنگری است که شخص هر کار و فعالیتی را بدون توجه به جنبه
و آثارش در آخرت انجام ندهد.اگر این نگاه در خانوادهها غالب شود و به عبارت درستتر خانواده اجتماع را دربر گیرد،
مشکالت فراوان امروز ازقبیل مشاجرهها، قتلها و... کاهش چشمگیری پیدا میکرد.نمونهای از تاریخ درباره عدم معاباوری و
معادترسی را در واقعه عاشورا و کربال میتوان مشاهده کرد،آنجا که امام حسین (ع) فرمود:
«اِن لم یکن لکم دین وَکنتم ال تخافون المعادکونوا احرارا ً فی دنیا کم(»المجلسی،۱۴0۳ق، ج۴۵، ص۵۱)؛ایپیروان آل
ابوسفیان، اگر دین ندارید و از معاد نمیترسید، پس در دنیایتان آزاده باشید.
اثرات منفی عدم معادباوری و معادترسی حتی به جایی میرسد که شخص امام معصوم و امام زمان خود را به شهادت می-
رساند.در نتیجه میتوان گفت که معادباوری اگر در خانواده و اعضای آنو طبیعتا ً در یک اجتماع متشکل از خانوادهها وجود
12
داشته باشد، اثرات و برکات فراوانی را در پی خواهد داشت که یکی از نتایج مشهود آنکاهش معضالت خانوادهها و اجتماعات
است.
3-4.نقش تربیتیاطعام
اطعام که یکی از ویژگیهای مهم خانواده فاطمی است و توضیح و بیان آن پیشتر گذشت، در قرآن به اشکال گوناگونی
بیان شده است که اثرات آن هم دنیوی و هم اخروی است. خداونددر سوره ماعون آیه سوم میفرماید:« ِوَال یَحُض ُّ عَلَى طَعَامِ
الْمِسْکِین»(ماعون/۳) و (کسی را) بر اطعام فقیر ترغیب نمیکند.در این سوره که اثرات انکار معاد را بیانمیکند، به بحث
عدم اطعام اشاره میکند که نگاهی به نکات تفسیری آن تبیین کننده است.در تفسیر این آیه آمده است:«ُو َ ال یَحُض، و
(ابوالفتوح رازى،۱۴08ق،ج۲0،ص۴۲۳.)یعنى به بینوا و مستمند طعام نمى دهد و بهدیگران هم نمیگوید بهاو طعام دهید و
به عبارت سادهتر نه خودش چیزى میدهد در موقع توانایى و قدرت و نه در وقت تنگى و عجز دیگران را تشویق باین کار
میکند براى اینکه روز پاداش را قبول ندارد (طبرسی،۱۳7۲، ج۱0،ص8۳۴.)
اطعام به نیازمندان و معادباوری رابطه تنگاتنگی با هم دارند که قرآن یکی از اثرات عدم معادباوری را اطعام نکردن و
ترغیب دیگران به انجام ندادن این عمل و ویژگی شایسته است.از این مهم میتوان نتیجه گرفت که در خانواده و اجتماعی که
معادباوری وجود دارد ویژگی شایسته اطعام هم وجود دارد. اگر به نهاد خانواده و کارایی آن در این زمینه دقت شود روشن
میشود که خانوادههای معادباور که اطعام نیازمندان را انجام میدهنم و از خانواده فاطمی و اهل بیت(ع) تأسی میجوندتا
حدی مشکالت فقر و به تبع آن دیگر مشکالت در ارتباط با آن هم تا حدود چشمگیری حل میشود. وقتی بحث از اطعام پیش
میآید شاید آن چیزی که در وهله اول به ذهن خطور میکنداطعام نیازمندی است که درب خانه را میزند، اما با تحلیل و
نگاه کلی فرهنگ اطعام خود را نشان میدهد که در سطح ملی میتواند رشد کند و به شکل نظام یافته ایفای نقش کند.
4-4.نقش تربیتیاخالص
ویژگی چهارم خانواده فاطمی که در سوره انسان مطرح شد اخالص است.طبق آیه«ْإِنَّما نُطْعِمُکُم ْ لِوَجْه ِ اللَّه ِ ال نُرید ُ مِنْکُمً
جَزاء ً و َ ال شُکُورا(»انسان/9)؛( و زبان قال و حالشان این است که ) جز این نیست که ما شما را برای رضای خدا اطعام می
کنیم از شماپاداش و سپاسی نمی خواهیم.اخالص که از ارکان عبادات محسوب میشود ودر رابطه با خداوند بزرگ است
اثرات تربیتی فراوانی دارد که خداوند در برخی موارد متضمن اعطای آنها است. در حدیثی در کتاب بحار آمده است:
«منأخلصهللأربعین ًیومافجّراهللینابیعالحکمةمنقلبهعلیلسانه»(المجلسی،۱۴0۳ق،ج۵۳،ص۳۲6)؛کسیکه
چهلروزبااخالصبهسرببردچشمههایحکمتازقلبشبرزبان(وقلم)اوجاریمیگردد. آیت اهلل جوادی آملی در مورد
این حدیث میفرماید:
«مقصودازاخالصدرتعبیر:«منأخلصللّهأربعین...»گذشتهازاخالصاَعمالروز،زندهداشتنشباستوچنانکهاز
دوآیه(ّإنناشئةالّیلهی ُّأشد ًوطئاوأقوم ًقیال-المزّمل:6)و(ومنالّیلفاسجدلهوسبّحه ًلیال ًطویال-دهر:۲6)استفاده
میشودبرایانسانمؤمنشایستهاستکهدرشب،برنامهدرازمدتیبرایتسبیحداشتهباشد.اینگونهاحادیثبهضمیمهآیه
موردبحث،داللتداردکهتداوم ِعملصالحوخالصدرچهلروزمستمردارایآثاروبرکاتویژهایاست»(جوادی
آملی،۱۳89،ج۴،ص۴0۲)
اطعام این خانواده به نیازمندان فقط و فقط برای رضای پروردگار است و این ویژگی که بیارتباط با دیگر ویژگیهای این
خانواده نیستآثار فراوانی دارد که در جای جای قرآن و در موقعیتهای مختلف به آن اشاره شده است.دستور بندگی خالص
13
در قرآن عالوه واژه اخالص و مشتقات آن با کلمات و عبارتهای متنوع دیگری آمده است؛ مانند:«یُریدون وَجهَه»،«أسلم
وجهه هلل»،«نَصَحوا هلل»،«اِبتِغاء ِ مَرضات ِ اهلل»،«اِبتِغاء ِ وَجه َ اهلل»،«و َ قُرُبات ٍ عِند َ اهلل»،«حَنیف»،«تَبَتَّل إِلَیه»(بطحائی
گلپایگانی،۱۳9۲، ص97.)ِ
شرک در تضاد با اخالص است و از این جهت یکی از مهمترین شروط قبول شدن عبادات اخالص است. در جای جای
قرآن اخالص پیامبران در هدایت مردم و تبلیغ رسالت به چشم میخوردمانند آیه7۲سوره یونس:...«ْفَمَا سَأَلْتُکُم ْ مِن ْ أَجْر ٍ إِنِ
أَجْرِی َ إِلَّا عَلَى اللَّه...من مزدى از شما نمىطلبم پاداش من جز بر عهده خدا نیست»و موارد متعددی قرآن در معرفی آنان
(پیامبران) میفرماید از کسانی تبعیت کنید که از شمادر ازای تبلیغ پاداش (اجر) دریافت نمیکنند. این ویژگی پسندیدهاگر
در اعضای خانواده و به تبع آن اجتماع جاری و ساری شود بسیارارزشمند است. به عنوان مثال همکاری در خانواده و کمک به
همدیگر اگر برای رضای خدا باشد، عالوه بر آنکهرضای الهی را درپی دارد موجب همبستگی اعضای خانواده میشود. چنین
ایثار و همکاری در خانواده فاطمی فراوان دیده میشود.روزه گرفتن اعضای خانواده برای رضای الهی و به جهت شفای حضرت
حسن و حسین (ع) نمونهروشنی از این اخالص و همبستگی اعضای این خانواده نورانی است. ایننوع همکاری و ایثار در که
جنبهمعنوی آن به مراتب بیشتر استدلیل روشنی است که این خانواده به طریق اولی در کمکبههم در زمینههای مختلف
(کارهای خانه،...)الگویی بینظیر برای خانوادههاست که کمک و ایثار برای همدیگر فقط برای رضای الهی است.
5-4.نقش تربیتیترس ازعذاب الهیدر رستاخیز
ویژگی پنجمی کهدر سوره انسانبه این خانواده نورانیاختصاص داده شده است؛ ترس از قهر و عذاب الهی است. مطابق آیه
دهم این سوره:«إِنَّا نَخَاف ُ مِن ْ رَبِّنَا یَوْمًا عَبُوسًا قَمْطَرِیرًا؛ما از پروردگارمان از روز عبوسى سخت هراسناکیم(»انسان/۱0).
درتفسیر این آیه طبرسی مینویسد:إِنَّا نَخاف ُ مِن ْ رَبِّنا؛ در معناى این جمله دو احتمال است:
۱.مقصود این باشد که احسان ما به شما به خاطر ترس از سختى روز قیامت است نه پاداش.
۲.ما از شما پاداش نمىخواهیم چون از کیفر خدا بیم داریم که در برابر صدقه دادن پاداش بخواهیم.ً
یَوْماًعَبُوسا ً قَمْطَرِیرا؛ این جمله نظیر (نهارک صائم) است [که روزه دارى صفت شخص است نه روز] یعنى صفت اهل آن
روز براى روز صفت آورده شده [مردم در روز قیامت چهرهاى درهم کشیده دارند.] یا سختى آن روز (قیامت) به شیر چهره
درهم کشیده تشبیه شده است. قمطریرا؛ روزى سخت و دشوار است»(طبرسی،۱۳7۵، ج6، ص۵۱0.)
سؤالی که ممکن است مطرح شود این است که اهلبیت (ع) که عصمت دارند و شناخت آنها از خداو ایمان راسخ آنها
دیگر دلیلی برای ترس از عذاب الهی و انجام وظیفه به جهت ترس از رستاخیز باقی نمیماند، در این ارتباط آیت اهلل جوادی
آملی میگوید:
«سالکانیکهخدایسبحانرا«ًخوفامنالنّار»یا«ًشوقاإلیالجنّة»عبادتکردهودرمحدودهخوفوطمعکاروعبادت
میکنند( :یدعونربَّهم ًخوفا ًوطمعا)دروادیمحبتقدمنخواهندگذاشت.دوستانخدامیدانندکهخدایسبحانآنهارااز
دوزخمیرهاندوبهبهشتمیرساند؛لیکنآنانخدارابرایاینعطایمعلومعبادتنمیکنند(جوادی آملی،۱۳88،ج7،ص
۲6۵.)بر مبنای این نظر، اهلبیت (ع) به جهت اینکه به شایستگی خداوند [جهت پرستش او و انجام اوامر و نواهی او ]
مُشرف هستندعبادات و وظایف خود را لوجه اهلل و فقط برای خدا و محبت به او انجام میدهند.البته ترس از عذاب الهی و
تبیین قهر خداونددی در رستاخیز جهت عبرتگیری انسانها است.
14
در این آیه روز قیامت و عذاب الهی و ترس از آن و انجام امور فقط برای رضای الهی(اطعام و...)و ترس از عذاب رستاخیز
نمود دارد.بنابراینترس ازخدا و عذاب الهی (اخروی) یک فضیلت است که انسان از قادر متعال برای تعالی شدن خود بترسد
و در خودسازی و کامل شدن خود و انجام وظایف همت کند.زیانهاى دنیوى موقتى هستند و باالخره به پایان مىرسند و آن
زیانها حداکثر در طول زندگى دنیوى انسان را گرفتار خویش مىسازند، اما عذابهاى اخروى ابدى و جاودانهاند و انسان
معصیتکار را گریزى از آنها نیست. اینجاست که عقل به انسان حکم مىکند که فکر خود را صرفا معطوف به خطرات و
زیانهاى موقتى دنیا نکند، و بیش از هرچیز به خطرات و زیانهاى ابدى آخرت بیندیشد و درصدد نجات از آنها برآید. انسان
باید همیشه ترس از گرفتار شدن به عذابهاى اخروى را در دل خود زنده بدارد. البته انسان باید در حالت ترس از خدا و
عذابهاى الهى، جانب اعتدال را رعایت کند و ترس او چندان تشدید نگردد که به ناامیدى از رحمت الهى بینجامد و در نتیجه،
شدت آن ترس، راه توبهرا به روى خویش مسدود ببیند و امیدى به مغفرت و آمرزش الهى نداشته باشد(مصباح
یزدی،۱۳98،ص۵-۱۴.)یاد قیامت اثر شگرفی در عدم گرفتار شدن به عذابهای الهی دارد، در تفسیر تسنیم در این ارتباط
آمده است:
«آنچهمایهانحرافوابتالیبهعذابالهیاست،فراموشیقیامتاست( :ّإنالّذینیضلونعنسبیلاهلللهمعذابشدید
بمانسوایومالحساب)(جوادی آملی،۱۳89،ج۲،ص۱98). اگر یاد قیامت و مرگ دائما ً در فکر و ذهن انسان تجلی نکند آثار
و بازتاب منفی خود را دارد، به این جهت است که حضرت سجاد (ع) از خداوند میخواهد که یاد مرگ را هموارهداشته باشد:
«و َ انْصِب ِ الْمَوْت َ بَیْن َ اَیْدینا نَصْباً، و َ ال تَجْعَل ْ ذِکْرَنا لَه ُ غِبًّا؛و مرگ را پیش چشم ما مجسم کن و یاد آن را ازخاطر ما مبر»
(شعرانی، ترجمه صحیفه سجادیه،۱۳89،ص۲۵0)
اهمیت این ویژگی در خانوادههادر راستای انجام وظایف دینی و تعالی گرایشهای آنان میباشد. اگر تک تک اعضای هر
خانواده این ویژگی شایستهو فضیلت بزرگرا در خود پرورش دهند، بسیاری از معضالتفردی و اجتماعی از بین رفته یا به
حداقل میرسد که سعادت دنیوی و اخروی را درپی دارد؛زیرا یکی ازشروط مهم اصالح اجتماع، اصالح خانوادههاست.ترس
معتدل و منطقی(بدون افراط و تفریط)از عذابهای الهی به ویژه اخروی که جاودانه هستندنقش سازندهای درتربیت انسان
داردو بحث آن بسیار گسترده واحتیاج به واکاوی دارد.
نتیجه
۱.درقرآن بهخانوادهو مسائل مرتبط با آندر آیات متعددی پرداخته شده است.دراین نوشتاربا بررسیسوره انسان(هل
اتی) پنج ویژگی مهم برای خانواده فاطمی (حضرت علی، حضرت فاطمه، حضرت حسن و حضرت حسین علیهم السالم)مطرح
میشود که عبارتند از؛۱.وفای به نذر۲. معاد باوری۳. اطعام خاص۴. اخالص و۵. ترس از قهرخداو عذاب الهیدر رستاخیز.
۲.این پنج ویژگیکه برای خانواده فاطمی و جهت معرفی آنها اشاره شد، در ارتباط با هم هستند و ریشه در اعتقاد راسخ
به خدا،خداباوری، معادباوریو درجه باالی ایمان به خدا دارد.وفای به نذر، اطعام به نیازمنداندر ارتباط با معاباوری و ترس
از خدا و عذاب الهی استکه نکات ظریف آن بیان شد از قبیل اینکه اهلبیت (ع) نه از ترس و نه شوق به بهشت اوامر خداوند
را انجام میدهند و وجود ترس از خدا و عذاب الهی [که برکات و ثمرات فراوانی دارد] منافاتی با آن ندارد.
۳.وجود چنین ویژگیهایی در خانوادهها از اهمیت خاصی برخوردار است.با بررسیهای انجام شده در این نوشتار مشخص
شد کهاگر این پنج ویژگی مذکور در خانواده و در تک تک اعضای آن نهادینه شود بسیاری از مشکالت و معضالت اعم از
فردی و اجتماعی کاهش چشمگیری پیدا میکند که پیشتر به آن پرداخته شد.تأسیخانوادهها که تشکیل دهنده اجتماعات
بزرگهستند،به این خانواده نورانی و گرانقدر(خانواده فاطمی)،نقش بسزایی دارد.
15
۴.نکته اساسی که باید به آن اشاره کرد ضرورت فهم درست معارف الهی است. تا زمانی که فهم صحیحی از معارف الهی
همانند معارف و ارزشهای تربیتی سوره انسان به دست نیاید، انتظار نتایج مثبت درابعاد تربیتی بیهوده به نظر میرسد.برای
تحقق این مهم،پژوهشها وتحقیقاتدقیقی در این راستا نیاز است، تا به مدد آن خانوادهها با خانواده فاطمی،روش و منش و
ویژگیهای مذکور،آشنا و در زندگی خود جهت رسیدنبهسعادت دنیوی و اُخرویبهره ببرند.
منابع
-قرآنکریم
-ابوالفتوح رازى، حسین بن على (۱۴08ق).روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد،آستان قدس رضوى،
بنیادپژوهشهاى اسالمى.
-اقبال، ابراهیم (۱۳9۱)،«سوره انسان و اهل بیت علیهم السالم»،مجلهپژوهشهای قرآن و حدیث، سال۴۵،
شماره۲، صص۱-۱8
-الشیخ صدوق، محمدبن علی ابنبابویه القّمی (بیتا).من ال یحضره الفقیه،(تحقیق علیاکبر الغّفاری)، قم،مؤسسه
النشر اإلسالمی.
-الکلینی الرازی، محمد بن یعقوب (۱۴0۱ق).الکافی،(تحقیق علی اکبر الغفاری)، چاپ چهارم، بیروت،دار صعب و
دار التعاریف.
-المجلسی، محمد باقر (۱۴0۳ق). بحاراالنوارالجامعةلدررأخباراالئمةاالطهار، بیروت،مؤسسةالوفاء.
-امین، نصرتبیگم (بیتا).تفسیر مخزن العرفان در علوم قرآن،۱۵جلد،بیجا،بینا.
-بحرانی، سیدهاشم(۱۴۱6ق)،البرهان فی تفسیر القرآن، تحقیق: قسمالدراسات االسالمیة مؤسسة البعثة،تهران:
بنیاد بعثت.
-بطحائی گلپایگانی، سید حسن (۱۳9۲)،«جستاری در مفهومشناسی و گستره اخالص در قرآن»، فصلنامه
پژوهشنامه معارف قرآنی، سال۳، شماره۱۲،ص97-۱۱6.
-بهشتی، احمد (۱۳6۱).خانواده در قرآن۳، قم:انتشارات طریق القدس.
-ثقفى تهرانى، محمد (۱۳98ق).روان جاوید در تفسیر قرآن مجید، چاپ۲، تهران:برهان.
-جعفرى، یعقوب (۱۳76)،تفسیر کوثر، قم:موسسه انتشارات هجرت.
-جوادی آملی، عبداهلل (9-۱۳88)، تسنیم، ج۲و ج7،قم: انتشارات اسراء.
-جهانفر، محمد (۱۳76)،مبانی جمعیت شناسی،تهران:دهخدا.
-حسینى همدانى، محمد (۱۴0۴ق)،انوار درخشان در تفسیر قرآن، تهران:لطفى.
-خرمدل، مصطفى (۱۳8۴)،تفسیر نور (خرم دل)، چاپ۴، تهران:احسان.
-دهخدا، علیاکبر (۱۳۴۱)، لغتنامه،تهران: دانشگاه تهران.
-راغب اصفهانی، حسین بن محمد(بیتا)،ترجمه و تحقیق مفردات الفاظ قرآن، مترجم غالمرضا خسروی حسینی،
اصفهان:موسسه تحقیقاتو نشر معارف اهل البیت (ع.)
-سلطان علىشاه، سلطان محمد بن حیدر (۱۳7۲)،متن و ترجمه فارسى تفسیر شریف بیان السعادة فى مقامات
العبادة، تهران:سر االسرار.
-شاهعبدالعظیمى، حسین (۱۳6۳)،تفسیر اثنى عشرى، تهران:میقات.
16
-شعرانی، میرزا ابوالحسن، (۱۳89)، ترجمه و شرحصحیفه سجادیه، چاپ۴،قم:انتشارات اشکذر.
-طاهرزاده، اصغر (۱۳89)،هنرمردن، اصفهان:لب المیزان.
-طباطبایى، محمدحسین (۱۳7۴)،ترجمه تفسیر المیزان، چاپ۵، قم:جامعه مدرسین حوزه علمیه قم-دفتر
انتشارات اسالمى.
-طبرسى، فضل بن حسن (۱۳7۲)،مجمع البیان فی تفسیر القرآن ،چاپ۳، تهران:ناصر خسرو.
-طیب، عبدالحسین (۱۳69)،اطیب البیان فی تفسیر القرآن، چاپ۲، تهران:اسالم.
-قائمی امیری، علی (۱۳86).خانوادهای نمونه در اسالم، تهران:انتشارات انجمن اولیاء و مربیان.
-قرائتى، محسن (۱۳88)،تفسیر نور، تهران:مرکز فرهنگىدرسهاییاز قرآن.
-قرشى بنابى، علىاکبر (۱۳7۵)،تفسیر احسن الحدیث، چاپ۲، تهران:بنیاد بعثت مرکز چاپ و نشر.
-محدثی، جواد (۱۳7۴)، فرهنگ عاشورا، ج۳، قم: انتشارات معروف.
-محمدی ریشهری، محمد (۱۳90)،تحکیم خانواده از نگاه قرآن و حدیث، چاپ۴،(مترجم حمید رضا شیخی)، قم:
دار الحدیث.
-مصباح،محمد تقی(۱۳89)،«ترس از خدا و نقش سازنده آن در زندگى (۲)»، معرفت، سال۱9، شماره۱۵۴،ص۵-
۱۴.
-مغنیه، محمدجواد (۱۳87)،ترجمه تفسیر کاشف، چاپ:۱، قم:بوستان کتاب (انتشارات دفتر تبلیغات اسالمى حوزه
علمیه قم).
-مطهری، مرتضی (۱۳7۳)، معاد، قم: انتشارات صدرا.
-مکارم شیرازى، ناصر (۱۳7۱).تفسیر نمونه، چاپ۱0، تهران:دار الکتب اإلسالمیة.