اندیشه های یک "ملت"

آیت الله دکتر سید محمد حسینی بهشتی، در دوم آبان سال 1307 شمسی، در محله لنبان (لومبان) اصفهان به دنیا آمد. پدرش سید فضل الله، یکی از روحانیان اصفهان و امام جماعت مسجد لنبان بود و پدر بزرگ مادریش، حاج میر محمد صادق مدرس خاتون آبادی، از مراجع و مجتهدان درجه اول عصر بود. این مجتهد بزرگ در سال 1308 شمسی چشم از جهان فرو بست؛ پدرش در سال 1371 در 71 سالگی به رحمت ایزدی پیوست.

 زندگی نامه

 شهید بهشتی، تنها فرزند پسر خانواده بوده و دو خواهر داشت. در سال 1311، تحصیلات خود را در سن چهار سالگی در خانه شروع کرد و به واسطه هوش و استعداد خارق العاده مور توجه قرار گرفت. در سال 1313 برای ادامه تحصیل به دبستان رفت و در امتحان نهایی سال ششم دبستان، رتبه دوم شهر اصفهان را کسب کرد. در سال 1319 پس از پایان تحصیلات ابتدایی، در دبیرستان سعدی اصفهان (یکی از دبیرستان های بزرگ آن شهر) مشغول تحصیل شد؛ در دبیرستان نیز از شاگردان ممتاز و با استعداد - به ویژه در درس ریاضیات و انگلیسی - شناخته شد؛ بدین ترتیب تا کلاس دوم متوسطه در آنجا تحصل کرد.

 در سال 1321 تحت تأثیر جاذبه های خاص تحصیلات علوم اسلامی قرار گرفت و به جای ثبت نام در کلاس سوم دبیرستان، در شهریور این سال به »حوزه علمیه صدر« اصفهان می رود و تحصیلات حوزوی خود را آغاز می کند. تا سال 1325 در اصفهان به تحصیل ادبیات عرب، فقه، اصول، منطق مقداری فلسفه مشغول می شود و در مدت این چهار سال، مقدمات و سطح را پشت سر می گذارد.

 سرعت فراگیری و استعداد، موجب توجه حوزه به ایشان می شود. در این دوره، همراه با تحصیل به تدریس نیز می پردازد. در شهریور سال 1325 رهسپار شهر مقدس قم شده و در مدرسه حجتیه اقامت می گزیند و در طی حدود شش ماه، بقیه سطح و کفایه را تکمیل می کند. از سال 1326 در درس خارج فقه و اصول آیت الله محقق داماد شرکت کرد و سپس در درس حضرت امام خمینی(ره)، مرحوم آیت الله العظمی بروجردی و مدت کوتاهی در درس آیت الله حجت کوه کمری و آیت الله سید محمد تقی خوانساری شرکت می کند.

 در این سال، با عده ای از دوستان خود، تصمیم می گیرند که برای تبلیغ در ماه مبارک رمضان، به روستاها بروند.این سال با ورود علامه طباطبایی از تبریز به قم مصادف می شود. در سال 1327 به این فکر می افتد که همراه با دروس حوزوی، به تحصیلات دانشگاهی نیز بپردازد؛ از این رو با گرفتن دیپلم ادبی، به صورت متفرقه به دانشکده معقول الهیات و معارف اسلامی می رود. دوره لیسانس را تا سال 1330 به پایان می برد. سال اول تحصیل را از قم به تهران رفت و آمد می کند، ولی برای ادامه و تکمیل زبان انگلیسی سال آخر در تهران اقامت می کند.

 شهید بهشتی برای تأمین هزینه زندگی، همراه با تحصیل به تدریس هم می پرداخت؛ این سال ها اوج مبارزات سیاسی - اجتماعی نهضت ملی نفت و رهبری آیت الله کاشانی و دکتر مصدق بود که شهید بهشتی هم در تظاهرات شرکت می کرد.

 پس از پایان دوره لیسانس در سال 1330، به دلیل قبولی در امتحان بورس تحصیلی، امکان تحصیل در خارج از کشور برای ایشان فراهم می شود. شهید بهشتی قصد داشت برای آشنایی با فلسفه غرب به خارج برود، ولی با حادثه ای ورق برگشت. خود ایشان می گوید. »اوایل دوران تحصیلم حدود هفت سال اول که منطق و کلام و فلسفه را شروع کرده بودم و پیش اساتید مختلف درس می خواندم، در تمام طول این مدت، مرتب به اساتید در بحث هایی که داشتم، اشکال می کردم. علت آن هم این بود که شیوه کتاب نویسی و شیوه تحریر مباحث منطقی و فلسفی در این کتاب ها شیوه صحیحی نبود: صحیح نبودنِ آن هم خود داستان مفصلی دارد؛ همان چیزی که فلاسفه جدید را برانگیخته است تا اصلاً از بیخ و بن با فلسفه قدیم به جدید در آیند و مبارزه کنند. با اساتید مختلف برخورد کرده بودم و این اساتید هم مثل خود بنده که آن موقع نوطلبه ای بودم. جدلی بودند؛ یعنی من جدلی، استاد هم جدلی، من داد می زدم، استاد از من بلندتر داد و فریاد می کرد و این مسئله ما را به جایی نمی رسانید. به تدریج از این که اصلاً خزانه پر ارزش فلسفی خودمان را تا آخرش جست و جو کنم تا شاید آگاهی ارزنده ای کسب کنم، دلسرد شده بودم.

 با چند کتابی که خوانده بودم، تصمیم گرفتم سراغ کتاب های فلسفی خودمان نروم، تصادفاً در آن موقع، چون علاقه مفرطی به مطالعات فلسفی داشتم، جهت یک دوره مطالعات فلسفی تصمیم به عزیمت به خارج گرفتم و شروع هم کردم. در سال 1330 مقدمات مسافرتم را فراهم کردم. در همان وقت یکی از اساتید بزرگ در قم، تازه کوششی را در بحث های فلسفی آغاز کرده بودند. اما من از روی دلسردی که داشتم، حتی آن قدر انگیزه نداشتم که با ایشان هم تماس بگیرم، شاید این استاد جدید بتواند دردی از ما دوا کند، زیرا اساتیدی بس معروف تر و با عناوینی پرطمطراق، آمده بودند و من به درس آنها رفته بودم،اما چیزی که به دل بنشیند به دستم نیامده بود.

 یکی از دوستان اصرار کرد که فلانی! بد نیست که یکی دو جلسه با این استاد در تماس باشی، چون من در همان موقع بحث هایی را که مخصوصاً مربوط به بحث های فلسفی میان غرب و شرق بود و در حدود کتاب هایی که به فارسی و عربی و احیاناً انگلیسی در اینجا به دست می آید، برای خودم به صورت مطالعه آغاز کرده بودم، مخصوصاً بحث مربوط به ماتریالیسم دیالکتیک و بحث هایی که در این زمینه هست. او گفت: اتفاقاً ایشان هم یک بحث این جوری را آغاز کرده اند و بد نیست که یک تماس بگیری.

 من به یک جلسه ایشان که درس غیر فلسفی داشتند، به صورت مستمع آزاد رفتم و در کناری نشستم و گوش کردم به آن درس، و در آن بحثی که ایشان در آن روز داشتند و اشکال به نظرم رسیده سنتی سؤالاتی مطرح کردند. من سؤال خود را طرح نکردم و بعد از تمام شدن جلسه و لطف شخصی که ایشان (دوستم) به من داشتند، قرار شد با هم برویم جایی که استاد عازم آنجا بودند. در راه گفتم: به نظر من این اشکال نسبت به فلان مطلبی که فرمودید رسید و قرار شد من اشکال را توضیح دهم. اشکال را وقتی بیان می کردم، این استاد چنان گوش می داد که گویی اصلاً مطالب را تا حالا نشنیده، این طور با دقت گوش می داد و صبر کرد تا حرف من تمام شد. بعد هم چند لحظه ای درنگ کرد، گویی درباره سخن من می اندیشد. آن وقت خیلی آرام و متین در طی چند جمله پاسخ داد. دوباره به پاسخ ایشان، به نظرم اشکال آمد و روی پاسخ ایشان، اشکال خود را طرح کردم. مجدداً با چنان آرامش و طمأنینه ای اشکال مرا گوش کردند. باز در پاسخ ایشان، اشکالی را طرح کردم. باز ایشان با همان روش، بدون اینکه هیچ تندی، تعصبی، خودخواهی از ایشان بروز کند، پاسخ گفت، تا رسیدیم به مقصد و دیگر مطلب به دلیل به مقصد رسیدن قطع شد و الاّ مطلب به جایی نرسید؛ این بحث ما بود. امّا این برخورد بر روی من یک اثر گذاشت و آن این بود که با این استاد می شود کار کرد«.

 به هر حال، این درس از سال 1320 تا سال 1335 ادامه یافت که در این مدت، شهید بهشتی اسفار ملا صدرا و شفای ابن سینا را از علامه درس گرفت. در شب های پنج شنبه و جمعه نیز با عده ای از جمله شهید مطهری، آیت الله منتظری، ایزدی نجف آبادی و سید رضا صدر مباحثه ای برگزار می کردند که حامل آن، کتاب »اصول فلسفه و روش رئالیسم« شد.

 در سل 1330، همزمان با ورود به قم، به آموزش و پرورش رفت و در دبیرستان حکیم نظامی به تدریس زبان انگلیسی مشغول شد. منظور شهید بهشتی از ورود به آموزش و پرورش تماس با فرهنگیان و محیطهای فرهنگی بود که ثمره آن حرکت مؤثر در زمینه کتاب های تعلیمات دینی و برنامه ریزی برای تغییر بنیادین آنها و روش نوین عرضه اندیشه اسلامی به دانش آموزان بود. در اعتصابات اصفهان در 30 تیر 1331 سخنرانی می کند و در اردیبهشت همین سال با یکی از بستگان (که پدرش روحانی بود) ازدواج می کند. ثمره این ازدواج، دو پسر و دو دختر است.

 در سال 1333 پس از کودتای 28 مرداد، در یک جمع بندی به این نتیجه می رسد که در نهضت نفت، کادرهای ساخته شده کم بودند؛ از این رو، تصمیم می گیرد در زیر پوشش یک حرکت فرهنگی، کادرهای لازم برای ایجاد یک حرکت ساخته شوند. به همین دلیل، در سال 33 به همراه عده ای، دبیرستان »دین و دانش« را در قم تأسیس می کنند. اداره مستقیم آن بر عهده خود شهید بهشتی بود. دین و دانش، نخستین تجربه عملی آموزش و پرورش در یک محیط مذهبی بود ریاست این دبیرستان، موجب به وجود آمدن تماس مستمر با فرهنگیان، دبیران و روحانیانی می شود که در تدریس برخی از دروس با مدرسه همکاری داشتند. از کارهای قابل توجه دیگر شهید بهشتی، تأسیس کلاس هایی برای طلاب فاضل، جهت فراگیری زبان انگلیسی و برخی علوم متداول روز است.

 در سال 1335 دوره دکترای فلسفه و معقول را در دانشکده الهیات آغاز می کند که برای تحصیل از قم به تهران رفت و آمد داشت. دوره دکترا را در سال 1338 با پایان نامه ای تحت عنوان »مسایل ما بعد الطبیعه در قرآن« زیر نظر شهید مطهری پشت سر می گذارد. در این سال، جلسه های ماهیانه ای در کوچه قائن تهران شروع شد که هر ماه یک نفر از جمله شهید مطهری، مرحوم طالقانی و خود شهید سخنرانی می کرد. این سخنرانی ها ضبط، پیاده و بعد انتشار می یافت که نتیجه آن، سه جلد کتاب »گفتار ماه« و یک جلد کتاب »گفتار عاشورا« است.

 یکی از کارهای بنیادی که از سال 1339 آغاز شد، اصلاح حوزه بود؛ وضعیت نامشخص حوزه، در زمینه کتاب هایی که تدریس می شد، مدرّسان و طلاّب، به ویژه جهت گیری حوزه در برخورد با مسائل مورد نیاز جامعه و تعالی اخلاقی حوزه، از مسائلی بود که وی در پی تجارب فراوان شخصی و جمعی بدان رسیده بودند؛ از این رو، به همراه عده ای از فضلا دست به کار شدند؛ جلسه هایی تشکیل شد که شهید آیت الله سعیدی، ربانی شیرازی، آیت الله مشکینی و جنتی و... درآن حضور داشتند. پس از مدتی برنامه ای هفده ساله برای تربیت طلاب فاضل و جوان نوشته شد که بعدها اساس کار مدرسه »منتظریه الشمس« (حقانی) قرار گرفت. از فعالیت های دیگر این دوران، می توان به تأسیس »کانون دانش آموزان« در قم اشاره کرد که مسئولیت آن را شهید دکتر مفتح بر عهده داشت.

 در سال 1340 برای تأسیس مدارس برنامه ریزی شده برای طلاب اقدام می کند؛ این کار، با همراهی عده ای از مدرّسان مبارز حوزه صورت گرفت. در سال 1341 جشن مبعثی از سوی دانشجویان دانشگاه تهران در سالن غذاخوری دانشگاه برگزار شد و شهید بهشتی در آنجا سخنانی درباره »مبارزه با تحریف در اندیشه اسلامی« ایراد نمود و طرح یک کار تحقیقاتی اسلامی را ارائه کرد. بعدها با پافشاری عده ای از دانشجویان و طلاب، این کار تحقیقاتی آغاز شد و با دعوت از جمعی از فضلای قم، کار تحقیق درباره »حکومت در اسلام« را آغاز کردند. در این سال ها ایشان در تجمع ها نقش فعال داشت و اعلامیه ها را تدوین می کرد و در مبارزات سال 41 به رهبری حضرت امام خمینی در جلسه های تصمیم گیری نقش داشت.

 در سال 1342 مدرسه حقانی (در وقف نامه منتظریه الشمس است) تأسیس شد. در زمستان همین سال، به دلیل شرکت در فعالیت های مبارزاتی، به ویژه برقراری تماس با اقشار مختلف و تحصیل کرده، از ادامه فعالیت منع شده، به ناچار از قم خارج می شود و در تهران اقامت می گزیند. در تهران نیز به همراه شهید مطهری، آیت الله انواری و مولایی، از طرف امام عضویت در شورای فقهای هیئت های مؤتلفه اسلامی را می پذیرد. این جمع تا ترور منصور و دستگیری عده زیادی از اعضای هیئت های مؤتلفه و یکی از اعضای شورای فقهی (آیت الله انواری) دایر بود. در این سال، با عده ای هم چون شهید محمد جواد باهنر، دکتر غفوری، آقای برقعی، رضی شیرازی و روزبه، تصمیم گرفتند که کتاب ها و برنامه تعملیات دینی مدارس را تغییر دهند و طی جلساتی این کار پایه گذاری شد. آقای محقق که سال ها در مسجد ایرانیان در هامبورگ فعالیت می کرد، از دنیا رفت و سال 1343 بود که شهید بهشتی به دعوت جمعی از مراجع، مانند آیت الله میلانی و آیت الله حائری، به عنوان امام مسجد در هامبورگ، به آلمان عازم شد؛ البته خود شهید بهشتی ترجیح می داد که در ایران بماند و برنامه های خود را دنبال کند، ولی بعد از اعدام انقلابی منصور، تحت پیگرد قرار می گیرد؛ از این رو، دوستان مبارزش اصرار می کنند که به آلمان برود. مشکل گذرنامه ایشان هم به وسیله آیت الله خوانساری حل شد. در راه سفر به آلمان با امام امت در نجف دیدار کرده و درباره مسائل و وظایف جدید گفت وگوهایی انجام داد.

 در نخستین ماه های ورود به هامبورگ، به فراگیری زبان آلمانی پرداخت و در این زمینه تسلط کافی یافت، به طوری که در سخنرانی ها و نوشته های خود از آن استفاده می کرد. از فعالیت های عمده فرهنگی و علمی در این دوره، تماس با محافل علمی و تحقیقاتی اروپا بود. تماس مکرر، با دانشگاه های خارج از کشور و دعوت های مکرر از اساتید رشته های »شرق شناسی« و اسلام شناسی آلمان و سایر کشورهای اروپایی و ایراد سخنرانی و ارائه مقاله ها در زمینه اسلام از جمله این فعالیت ها است. وی به مدت پنج سال در آلمان حضور داشت که در این مدت، برای انجام فریضه حج به عربستان و سوریه، لبنان، ترکیه و عراق هم مسافرت کرد.

 مسئله مهمی که شهید در اروپا با آن مواجه بود، عدم تشکل دانشجویان مسلمان بود؛ از این رو، در محافل آنان شرکت کرد و با جهت دهی به برنامه های آنان، موجب تشکل یافتن این دانشجویان شد. از این دوره، آثار ارزنده ای از وی به جای مانده است؛ از جمله گفتارهایی به زبان فارسی، انگلیسی، عربی و آلمانی، یک دوره تفسیر قرآن از سوره بقره تا نساء..... از اقدام های دیگر ایشان، تغییر نام »مسجد ایرانیان هامبورگ« به »مرکز اسلامی هامبورگ« است که موجب جذب مسلمانان غیر ایرانی گردید.

 اقامت شهید بهشتی در هامبورگ تا سال 1349 به طول انجامید و ایشان در تابستان این سال به ایران بازگشت و در سازمان کتاب های درسی مشغول کار گردید و به همراهی شهید مطهری، باهنر و دکتر غفوری تدوین کتاب های تعلیمات دینی را آغاز کردند. برنامه ریزی، تهیه کتاب، ارزیابی نتیجه کار و برگزاری سمینارهایی برای دبیران تعلیمات دینی جهت تدریس از جمله این فعالیت ها است. گذشته از این، بحث تفسیر قرآن در شب های یکشنبه، هر هفته به صورت سیار در تهران برقرار بود. به جهت مطالب عنوان شده و افراد شرکت کننده در این بحث، ساواک در سال 1352 آن را تعطیل و وی را به مدت کوتاهی دستگیر کرد. از موضوعات مطرح شده در این جلسات، 15 جلسه بحث در مورد امر به معروف و نهی از منکر بود؛ این دوره تفسیری از اول قرآن تا اواسط سوره آل عمران بود. از دیگر آثار این دوره مبحث »آزادی از دیدگاه اسلام« است.

 بخش وسیعی از اوقات شهید بهشتی پس از بازگشت از آلمان، ادامه همکاری در اداره مدرسه حقانی برای تربیت طلاب فاضل و متعهد بود؛ از مجموع برنامه 17 ساله ای که طرح شده بود. 11 سال آن به مرحله عمل رسید که با شهید قدوسی و آیت الله مصباح یزدی همکاری داشت. از سال 1355 درسی را با عنوان »فلسفه هگل« برای طلاب آغاز کرد. در تهران نیز جلسه هایی در روزهای چهارشنبه در منزل وی تشکیل می شد؛ 13 جلسه آن با عنوان »شناخت از دیدگاه قرآن« منتشر شده است. در سال های 55 تا 57 جلسه ای در روزهای دوشنبه در منزل ایشان برقرار می شد که در آن چند تن از تحصیل کردگان رشته اقتصاد از جمله آقای دکتر نمازی، بررسی مشترکی را بر روی کتاب »اقتصاد« مارکس انجام می دادند.

 کار تحقیقاتی دیگری که در فاصله این سال تا پیروزی انقلاب انجام گرفت، برنامه ای بود که با همکاری آیت الله موسوی اردبیلی، شهید دکتر مفتح، شهید مطهری، آیت الله مهدوی کنی و چند تن دیگر صورت گرفت؛ محصول این کار مخزن بسیار پر ارزشی از فیش هایی است که از آیات و روایات استفاده شده است.

 از فعالیت های فرهنگی دیگر، همکاری با مدرسه رفاه و شرکت در هیئت امنای بنیاد رفاه است که محلی برای ساختن کادرها و تشکیل جلسه ها تحت پوشش این بنیاد بود. در سال 56 - 57 جامعه روحانیت مبارز شکل گرفت و در همان سال ها در صدد ایجاد تشکیلات گسترده مخفی یا نیمه مخفی به عنوان یک حزب یا تشکیلات سیاسی بود. در سال 57 بار دیگر به دلیل فعالیت های مبارزاتی دستگیر و چند روز بعد آزاد شد؛ پس از مسافرت امام به پاریس، در آنجا خدمت امام رسید. دو ماه پیش از پیروزی انقلاب، یعنی آذرماه 57، هسته اولیه شورای انقلاب تشکیل می شود؛ هسته اولیه این شورا در پاریس پنج نفر معین شد: شهید مطهری، هاشمی رفسنجانی، موسوی اردبیلی، دکتر باهنر و شهید دکتر بهشتی. سپس در ایران نیز افرادی به آن اضافه شدند؛ مهدی کنی، طالقانی، خامنه ای، مهندس بازرگان، مهندس کتیرایی، دکتر سحابی، حاج سید جوادی، بنی صدر، ابراهیم یزدی، قطب زاده، سرلشگر قرنی و تیمسار مسعودی که البته این تعداد گاهی کم و زیاد می شد.

 پس از پیروزی انقلاب اسلامی به عنوان مغز متفکر نظام، به فکر سازماندهی و سروسامان دادن به امور پرداخت و حزب جمهوری اسلامی را پایه گذاری کرد. در رفراندوم مجلس خبرگان، به عنوان نائب رئیس مجلس به اداره امور و تنظیم و تدوین قانون اساسی پرداخت. پس از استعفای دولت موقت در سال 58، مدتی به عنوان سرپرست دادگستری انجام وظیفه کرد و پس از آن از طرف حضرت امام به عنوان رئیس دیوان عالی کشور برگزیده شد تا اینکه در شامگاه هفتم تیر سال 1360، پس از نماز مغرب و عشا در جلسه تشکیل یافته از طرف حزب جمهوری اسلامی، به همراه 72 نفر از دوستان و همرزمانشان به شهادت رسید.

 شرایط اجتماعی

 شهید بهشتی در جامعه ای زندگی می کرد که انقلاب مشروطیت را پشت سر گذاشته بود و وارد دوره جدیدی شده بود. ظهور رضاخان دیکتاتور و گسترش نفوذ هر چه بیشتر انگلیس و بعدها امریکا در ایران، دوره پهلوی را با کشمکش های خاصی رو به رو می کند. مبارزات شهید مدرس با دیکتاتوری رضاخان، اشغال ایران توسط متفقین، ملی شدن نهضت نفت، کودتای 28 مرداد، تقابل جبهه ملی گرایان با مذهبی ها (آیت الله کاشانی با دکتر مصدق) و بعد تلفیق جبهه ملی مذهبی ها، نفوذ کمونیسم و حزب توده، قیام 15 خرداد به رهبری امام خمینی (ره) و... از جمله مسایل مهم این دوره است.

 شهید بهشتی از همان ابتدا، به مسایل سیاسی و تحولات آن علاقمند بود و مسائل را با جدّیت دنبال می کرد و به دقت در پی آگاهی از اخبار اشغال ایران و تبعید رضاخان بود. وی در مبارزات ملی شدن صنعت نفت شرکت داشت و تجربه هایی از این نهضت کسب کرد و در نتیجه آن به فکر تشکیل سازمانی اسلامی افتاد. تأسیس نهضت آزادی که حزبی ملی مذهبی بود، او را قانع نکرد؛ چرا که در اساس نامه این نهضت، اسلام به عنوان مکتب و ایدئولوژی مشخص نشده بود. همه اینها به تجاربی تبدیل شد تا وی بتواند در عرصه های مختلف به صورت گروهی و تشکیلاتی فعالیت کند. در زمینه تحقیق علمی، بیشتر به صورت گروهی عمل کرده است. او با استفاده از تجارب خود، دریافته بود برای آینده حوزه و احتمالاً حکومتی اسلامی، به نیروهای مؤمن، علمی و آگاه به مسایل روز نیاز خواهد بود؛ بنابراین، با دوستانش به اصلاح حوزه، تأسیس مدارس برنامه ریزی شده و آموزش درس های مورد نیاز برای آینده، تحقیق در زمینه حکومت اسلامی و ارائه بحث ها و برگزاری جلسه های اسلامی اقدام کرد.

 در عرصه مبارزات فرهنگی و علمی نیز در زمان خود، گام های مؤثری برداشت؛ با مطالعه و سپس نقد افکار التقاطی و مارکسیستی، طی جلساتی اقتصاد اسلامی، بانک داری و مسایل عقیدتی را به مردم و جوانان معرفی می کرد. پس از پیروزی انقلاب، حزب جمهوری اسلامی را پایه گذاری کرد تا با جذب و آموزش کادرهای تشکیلاتی و اداری، و گماردن آنها در مسئولیت ها، بتواند به انقلاب اسلامی در راه رسیدن به اهدافش یاری برساند. او به خوبی دریافته بود که در عصر کنونی، وجود حزب و تشکیلاتی منظم و مکتبی، نه آن گونه که در غرب وجود دارد، ضروری است.

 آثار

 محیط پیدایش اسلام، شناخت از دیدگاه فطرت، ربا در اسلام، خدا از دیدگاه قرآن، بازار در سایه حکومت اسلامی، ایمان در زندگی انسان، مسئله مالکیت، یک قشر جدید در جامعه ما، حکومت در اسلام، روحانیت در اسلام و در میان مسلمین، بانکداری و قوانین مالی اسلام، شناخت دین، مبانی نظری قانون اساسی، کدام مسلک، حق و باطل از دیدگاه قرآن، مبارز پیروز، دکتر شریعتی جست وجوگری در مسیر شدن، پنج گفتار، شناخت از دیدگاه قرآن، شناخت اسلام، شناخت و توحید در قرآن.

 اندیشه های اجتماعی

 شهید بهشتی، مسئله حکومت اسلامی را در کتاب »حکومت در اسلام« مطرح می کند. وی این کتاب را در سال 1338 به رشته تحریر در آورده است؛ در این کتاب، از ضرورت زندگی اجتماعی انسان سخن به میان آمده است. ضرورت وجود حکومت در آن مطرح شده است؛ آنگاه انواع حکومت ها را مورد توجه قرار داده است.

 در این کتاب در ضمن هر بحثی دیدگاه اسلامی آن ارائه می گردد، ولی بحث حکومت در این کتاب به اتمام نمی رسد و بررسی خود را در حکومت پیامبران و مشروعیت حکومت آنها به پایان می برد، در حالی که چالش اصلی در بحث حکومت اسلامی، حکومت در دوران غیبت ولّی عصر است و اینکه نظر اسلام درباره حکومت در دوران غیبت چیست؟

 شهید بهشتی در کتاب مزبور بیان می دارد که مطالعات تاریخی و جامعه شناختی نشان می دهد که انسان ها همواره از ابتدایی ترین مراحل به صورت اجتماعی زندگی می کرده اند. وی با مطالعه آثار مختلف، عوامل اجتماعی زندگی کردن بشر را دسته بندی کرده و سرانجام نظر اسلام را مطرح می کند. این عوامل عبارت است از:

 1. انسان فطرتاً اجتماعی است.

 2. زندگی اجتماعی معلول ترس و وحشت از هم نوع یا استثمار آنها است.

 3. انسان ها از یک دیگر هراسناک و در نتیجه گریزان هستند؛ ترس از ربودن طعمه، دست یافتن به جفت یا کشتن او و سرانجام اینکه می ترسند که در معرکه تنازع بقا او را از سر راه بردارد.

 نظر قرآن یا روایات در این باره چیست؟ به نظر وی، قرآن و روایات می گویند که آفرینش انسان به صورت یک نر و ماده آغاز می شود.

 این دو، نخست در بهشت برین جای داشتند که به روی زمین فرستاده شدند و آنگاه کانون خانواده را تشکیل دادند و با دخترانی و پسرانی، اجتماع کوچکی به وجود آوردند؛ در این اجتماع کوچک، نقاط قوت، همچون عاطفه پدری و مادری، محبت برادری و خواهری، گذشت، مروّت و... (نقاط ضعف، بسان حسادت، ستم، شکیبایی و... نمودار شد.

 به هر حال، انسان ها قرن هاست که به صورت اجتماعی زندگی می کنند و شهید بهشتی، اگر چه این تمایل را طبیعی نمی داند، ولی با این حال، آن را یک نیاز شبه غریزی و طبیعت ثانوی بر می شمارد که به صورت یک ضرورت خارجی در آمده است. وی می گوید: افرادی که به صورت انفرادی و رهبانی می زیند، آنها هم به نوعی زندگی اجتماعی دارند؛ مثلا یک راهب مسیحی صومعه نشین در دل کوه، روابط خود را با هم نوعان نبریده است؛ و به یاد یک پیامبر بزرگ و با خیال راه و رسم او به سر می برد. اگر همین راهب، شخصی را مستعدّ رهبانیت تشخیص دهد، می کوشد که او را به رهبانیت بکشاند.

 دیگر اینکه تعداد این گونه افراد در حداقل است و نمی تواند ملاک اظهار نظر درباره نوع انسان باشد و سوم اینکه بر فرض اگر فرد اصلاح گری، همه مؤسسه ها و شرکت های بزرگ را بر چیند، تا مردم بتوانند انفرادی زندگی کنند، طرح او غیر عملی خواهد بود و در نتیجه بی ارزش است، علاوه بر این همین اصلاح اندیشی، تجلّی روح اجتماعی او است. نخست خودش باید به طرحش عمل کند و از فکر دیگران بیرون آید بنابراین، اسلام به زندگی اجتماعی تشویق می کند و همه تعالیم آن بیانگر این معنا است. اسلام با تعالیم و معارف خود در تلاش برای حفظ پیوندهای اجتماعی و مستحکم کردن آنها و جلوگیری از پراکندگی رشته های اجتماع است؛ چراکه صفات عالی انسانی، آنگاه معنا و ارزش واقعی دارد که در اجتماع به دست آمده باشد.

 حکومت از ضروریات جامعه

 مطالعات تاریخی و جامعه شناختی نشان می دهد، از هنگامی که انسان ها به صورت اجتماعی زیسته اند، مقررات خاصی برای اداره جامعه وجود داشته است. شهید بهشتی در اینجا هم عوامل وجود حکومت را بیان می دارد:

 1. طبیعی و فطری.

 2. وحی و الهام.

 3. معلول قراردادهای اجتماعی.

 4. گروهی آغاز آن را از زندگی خانوادگی و تفوّق پدر یا مادر در خانواده می دانند که به تدریج سازمان خانواده گسترش یافته و به صورت خانواده های بزرگ و سپس قبایل درآمده و به حکومت شیخی منتهی شده است و از پس آن هم، ملت ها و دولت ها تشکیل شده اند.

 5. نتیجه جنگ و غلبه قوی بر ضعیف.

 6. معلول عوامل اقتصادی.

 7. علل و عوامل گوناگون که نسبت به مناطق مختلف تفاوت دارد.

 قرآن در داستان آفرینش بیان می کند که نخستین مرحله اجتماعی زندگی بشر، صورت خانوادگی داشته و پدر به سبب تسلّط طبیعی یا شبه طبیعی یا در اثر وحی و الهام، رییس خانواده بوده اند؛ بنابراین، دین تا حدودی فرضیه های دو و چهار را تأیید می کند. در این صورت، زندگی اجتماعی برای افراد مقرّراتی خواهد داشت که باید کسی آن را وضع کند و آن کس یا خداوند یا بشر خواهد بود، ولی در عمل فرد یا دسته ای از خود مردم، آن مقرّرات را باید به اجرا بگذارند. اجرای مقررات هم به ناچار با قدرت و تسلّط بر مردم همراه خواهد بود که آن را »حکومت« می نامیم؛ پس به این نتیجه می رسیم که حکومت در هر حالتی ضرورت دارد.

 اقسام حکومت

 شهید بهشتی در کتاب خود می نویسد که در یونان باستان، به سه نوع حکومت توجه شده است؛ حکومت فرد، حکومت یک طبقه خاص و حکومت عامه.

 وی می گوید: سقراط حکومت فرد را به حکومت سلطان عادل (اتوکراسی Autocracy) و حکومت سلطان مستبد (دیکتاتوری فردی Manarchy) تقسیم می کند. در حکومت طبقه خاص، اگر طبقه ای از مردم بر دیگران حکومت داشته اند، بر اساس امتیازهایی بوده است؛ ازجمله این امتیازها می توان به امتیازات معنوی، کمال اجتماعی، افتخارات نسبی و اشراف زادگی، زیادی ثروت، قدرت نظامی و... اشاره کرد.

 بر این اساس انواع حکومت ها به وجود آمده است؛ برای مثال حکومت طبقه ممتازی همچون فلاسفه، اریستوکراسی و حکومت اشراف زادگانِ نالایق، تیموکراسی و حکومت سرمایه داران، الیگارشی را در پی داشته است. اما در حکومت عامه، هر کسی با ابراز شایستگی، می تواند آن را به دست آورد که به آن دموکراسی گویند.

 تئوکراسی (حکومت الهی)

 در ادامه بحث، دکتر بهشتی به نوعی از حکومت پرداخته که از انواع دیگر آن جدا است و سرانجام همین حکومت را به عنوان حکومت مورد نظر اسلام و حکومتی الهی می پذیرد؛ نام این حکومت »تئوکراسی« است. وی در ادامه، میان حکومت دموکراسی و تئوکراسی تفاوت گذاشته و می نویسد که مسائل اساسی در دموکراسی عبارت است از:

 الف. در تعیین هیئت حاکم، اراده مردم تنها در اختیارات و شیوه کار آن دخالت دارد و دستگاه های دولتی هم موظف هستند که از خواسته های عمومی پیروی کنند.

 ب. مساوات عمومی و از بین رفتن امتیازهای طبقاتی.

 ج. ضمانت تأمین منافع عمومی.

 در انواع حکومت های ذکرشده، بر روابط مردم با حکومت تأکید شده است، ولی در تئوکراسی، عامل دیگری نقش مؤثر دارد و آن خدا است؛ در این نوع، در مرحله نخست، رابطه میان خدا و بندگان مطرح می شود؛ خدا و حکومت برگزیده او، مصالح و منافع مردم را تأمین می کنند.

 بنابراین، برخلاف انواع دیگر به ویژه دموکراسی، اراده مردم در انتخاب حکومت مؤثر نبوده و خداوند فردی را برمی گزیند که بر مردم حکم براند؛ گرچه با نبود انتخاب مردم، تئوکراسی به استبداد فردی شباهت می یابد، ولی درواقع چنین نیست؛ چراکه هدف اصلی از دخالت مردم در انتخاب حکومت، برگزیدن افرادی شایسته است تا از خواسته مردم پیروی و مصالح عمومی آنان را تأمین کند و این هدف در تئوکراسی، با انتصاب خداوند منظور شده است.

 از این رو، اگر کسی از طرف خدا به عنوان حاکم برگزیده شود، حتماً مصالح عمومی را به بهترین وجه ممکن تأمین می کند و دیگر اینکه گرچه اراده عموم مردم در تعیین نوع حکومت دخالت ندارد، ولی اراده مردم پس از تعیین خدا، جز آن نخواهد خواست. درواقع، زحمت انتخاب از دوش مردم برداشته شده و خدا آن را پذیرفته است.

 شهید بهشتی، حکومت ها را از نظر هدف به سه نوع تقسیم می کند:

 1. حکومتی که هدف اصلی آن، تأمین خواسته های حاکم یا هیئت حاکم است؛ هدف از وضع قوانین و مقررات و ایجاد سازمان ها، مؤسسه ها و شرکت ها، همه محکم کردن پایه های قدرت و استقرار هرچه بیشتر آنها و رفاه حال حکومت کنندگان است.

 2. حکومتی که هدف اصلی اش، تأمین خواسته های مردم است؛ حکومت های ملی را می توان از این دسته به شمار آورد. در این نوع، حکومت هیچ هدفی ندارد، بلکه تابع جامعه است. آنچه جامعه بخواهد، او می خواهد و آنچه جامعه زشت می داند، او هم نمی خواهد. قوانین و حتی قانون اساسی طبق خواست مردم، قابل تغییر است؛ در این نوع حکومت هیچ اصل ثابتی وجود ندارد.

 3. حکومتی که هدف اصلی آن تأمین مصالح مردم است؛ اصل ثابت در اینجا، مراعات مصالح عمومی است. اگر مسایلی خلاف مصلحت دانسته شود، از خواسته های مردم پیروی نخواهد شد.

 اکنون جای این پرسش است که آیا منظور از مصلحت، مصالح مادی است یا معنوی و در حدود دین یا اخلاق؟ یا همه اینها با هم؟ آیا مصلحت یک نفر، یک دسته، یک ملت یا قاره یا نژاد باید در نظر گرفته شود؟

 به نظر وی، عالی ترین نوع حکومت آن است که اساس آن مراعات همه اینها باشد. یک حکومت هم باید منافع مادی و معنوی و هم مصالح یک نفر، یک دسته، یک ملت و یک قاره را در نظر بگیرد؛ البته حکومت تئوکراسی از این قبیل است. هدف چنین حکومتی، پیش بردن انسان به سوی سعادت است؛ پس حکومت پیامبران را نیز می توان از این نوع دانست؛ آنان از طرف خدا به تشکیل حکومت برای رهبری انسان ها به سوی سعادت دستور دارند.

 وی صفت هایی برای پیامبران برمی شمارد که در همه آنها مشترک است؛

 1. مقام حکومت از طرف خدا به پیامبران داده شده است.

 2. انگیزه مردم در اطاعت از قوانین و دستورهای حکومت، ایمان مذهبی، علایق دینی، امید به پاداش و ترس از کیفر است.

 3. رییس حکومت در نظر مردم از هواپرستی و ستم و سهل انگاری به دور است.

 4. هدف آنان، دعوت الهی است.

 شهید بهشتی در کتاب »حکومت در اسلام« تا این مسئله را مورد بررسی قرار می دهد و چنان که پیش از این ذکر شد، به بحث حکومت در دوران غیبت نمی پردازد، ولی در کتاب »شناخت اسلام« که با همکاری شهید دکتر محمدجواد باهنر و آقای علی گلزاده (غفوری) نوشته شده است، تا حدودی به مسئله مذکور پرداخته است.

 از نظر اسلام چه کسی می تواند حکومت کند؟ در این کتاب آمده است: کسی که از طرف خدا یا پیامبر منصوب شده باشد و آنان او را برای حکومت برگزینند، می تواند، حکومت کند. در زمان غیبت هم که دست رسی به وحی یا پیامبر و امام ممکن نیست و انتصاب از طرف آنان به طور مستقیم امکان ندارد تا ولایت و زعامت امت اسلامی را بر عهده بگیرد، مردم می توانند حکومت و حاکم مورد نظر خود را انتخاب کنند، چه کسی می تواند رهبر باشد و مردم چه کسی را برای رهبری خود برگزینند؟ در روایات اسلامی، صفات و ویژگی هایی برای رهبری ذکر شده است و مردم می توانند با توجه به این ویژگی ها، شخص مورد نظر را انتخاب کنند.

 آن ویژگی ها یا شرایط عبارت است از:

 1. ایمان به خدا و وحی.

 2. عدالت و پایبندی به قوانین اسلام و اجرای آنها.

 3. آگاهی کافی از اسلام در سطحی برجسته و متناسب با مقام رهبری.

 4. لیاقت کافی برای این سمت و پاکی از هر نقصی که با رهبری شایسته اسلامی سازگار نیست.

 5. هم سطح بودن زندگی او با زندگی مردم کم درآمد.

 مردم چگونه این شرایط را تشخیص بدهند؟ آیا صرف ادّعا و نامزد انتخابات بودن کافی است؟ آیا شورایی تشکیل شود و صلاحیت آنها را تأیید کند یا خود شورا، فردی را برای رهبری برگزیند؟ تشکیل این شورا چگونه باید باشد؟ در کتاب یادشده، درباره این موارد چیزی ذکر نشده و تنها آمده است که اگر حاکم، شرایط مذکور را از دست بدهد؛ مثلاً عقیده اش نسبت به اسلام سست شود یا به بیت المال مسلمانان خیانت کند و...، دیگر برای حکومت بر امت اسلامی لیاقت ندارد و باید از رهبری عزل شود.

 از آنجا که تشخیص انحراف رهبری و عدم شایستگی او و عزل کسی از حکومت، مسئله بسیار مهمی است، باید در شوراهای صالح عمومی و توسط صاحب نظران انجام شود، نه اینکه هر کسی بر اساس تشخیص خود، به عدم صلاحیت و عزل حاکم رأی دهد.

 از این عبارت ها می توان فهمید که برای انتخاب رهبر در زمان غیبت، باید صاحب نظرانی گردهم آیند و شرایط رهبری را در کسی تشخیص دهند و او را به عنوان حاکم اسلامی برگزینند؛ بنابراین، عزل و نصب چنین حاکمی بر عهده این شورا خواهد بود.

 اکنون جای این پرسش است که این شورای صاحب نظران و نخبگان چگونه تشکیل شود؟ این مسئله بعدها در تدوین قانون اساسی مورد بحث قرار گرفت و مقرر گردید که شورای صاحب نظران (یا مجلس خبرگان رهبری) از طرف مردم انتخاب شوند و بعد منتخبان، شورایی تشکیل داده و رهبری را برگزینند که به این ترتیب، رهبری به طور غیرمستقیم از طرف مردم انتخاب می شود.

 شهید بهشتی در کتاب »مبانی نظری قانون اساسی«، بحثی را درباره نظام امت و امامت مطرح کرده و گفته است: نظام مورد نظر اسلام، »نظام امت و امامت« است، ولی چون این نام برای مردم آشنا و مشخص نبود، پیش از انقلاب به نام »حکومت اسلامی« مطرح و پس از انقلاب هم که مسئله جمهوری طرح گردید، این نظام، »جمهوری اسلامی« نامیده شد.

 وی در ادامه توضیح می دهد که اسلام به طور کلی در خدمت »ناس« (همه مردم اعمّ از مسلمان و غیر آن) است و در میان عامه مردم، آنان که بر محور این مکتب گردآمده اند، از تقدم و اولویت برخوردارند؛ آنها »امت« هستند. از نظر ایدئولوژی اسلامی، این امت به »امامت« نیاز دارد تا خطوط کلی و اصلی سعادت را برای مردم تعیین کند. امامت یا بر عهده پیامبر و امام معصوم است که تعیینی است و تحمیلی نیست و یا در زمان غیبت بر عهده شخص دیگری است که شناختنی و پذیرفتنی و انتخابی است. اما شهید بهشتی در هیچ جا مطرح نکرده است که رهبر باید فقیه جامع الشرایط باشد یا اینکه کس دیگری هم می تواند حاکم اسلامی گردد، به شرطی که ویژگی های پیشین را داشته باشد؟!

 بهداشت و تنظیم خانواده

 این بحث پیش از انقلاب در دانشکده پزشکی تهران، در میزگردی که شهید بهشتی هم حضور داشت، مطرح شد. شهید بهشتی ابتدا خانواده ها را به خانواده های پرجمعیت و کم جمعیت تقسیم می کند. که در هر دو نوع، خلل هایی در سلامت جسم و جان پدر و مادر و فرزندان وارد می شود. در قسم اول فرزندان لوس ونز هستند و از نظر سلامت و قدرت جسمی و روحی و اخلاقی، کمبود شدیدتری نسبت به گروه دوم دارند. گروه دوم هم با توجه به امکانات اقتصادی پایین، از نظر داشتن وقت و فراغت، وجود خوراک و پوشاک و فرهنگ ضعیف هستند؛ پس چه باید کرد؟

 چگونه جوامع پیشرفته و غربی توانسته اند، خانواده هایی با فرزندان کمتر داشته باشند؟ شهید بهشتی توضیح می دهد که واقع بینی در زندگی، عامل اصلی این مطلب است. پدر و مادر می بینند که چند نفر را می توانند اداره کنند و آنگاه طبق توان خود، همان تعداد بچه به دنیا می آورند.

 اگر در ایران تدبیری در این زمینه اندیشیده شود، چه توصیه ای می شود؟ وی برای پاسخ، به وجود عدالت اقتصادی در جامعه اشاره کرده و می گوید: اگر ثروت و امکانات اقتصادی موجود در کشور، به صورت عادلانه تقسیم شود، آنگاه هر خانواده می تواند چند فرزند داشته باشد؛ پس باید امکانات کشور را برآورده کرد و بعد توصیه نمود که هر خانواده ایرانی چند فرزند به دنیا بیاورد. مانع عمده در برابر این توصیه، وجود روایاتی است که به افزایش فرزندان تشویق می کند؛ هم چنان که پیامبر گرامی اسلام -درود خدا بر او و خاندانش باد- می فرماید: »اکثروا الولد اکاثر بکم غداً« یا »... اباهی بکم الاُمَم«.

 اگر فقیهی برخلاف این احادیث فتوا بدهد، خلاف فرمایش رسول خدا(ص) سخن گفته است؟ به نظر شهید بهشتی، اگر با دید سطحی به این احادیث بنگریم، خواهیم گفت که خلاف سخن رسول خدا است، ولی هر روایت و آیه ای مورد و شرایطی دارد. وی برای بیان مطلب، مثالی آورده و جامعه را به مادری تشبیه می کند که شورای پزشکان معتقد و مسلمان تشخیص داده اند وضعیت مادر از نظر جسمی و روحی به گونه ای است که اگر بار دیگر باردار شود، به احتمال 95 درصد خطر مرگ او را تهدید می کند. در این صورت، تکلیف آنان چیست؟ پس هر حکمی در اینجا صادر شود، جامعه همان حکم را خواهد داشت.

 توضیح اینکه به نظر وی، اسلام به اصالت فرد و جامعه با هم معتقد است، نه فرد اصل است، به این معنا که نظام و محیط اجتماعی هیچ نقشی در فرد ندارند و نه فرد بازیچه سرنوشتی است که محیط اجتماعی برای او تعیین می کند، بلکه هر انسانی، هم در بدترین نظام های اجتماعی و هم در بهترین آنها، سرنوشت ساز است؛ انسان هم خودساز است و هم محیطساز. با این توصیف، در صورت برخورد مصلحت و منفعت فرد و جامعه، کدام یک مقدم است؟ به نظر شهید بهشتی »بی شک مصلحت جامعه بر مصلحت فرد مقدم است. اما دقت کنید [که] باز مصلحت جامعه برمی گردد به مصلحت فرد در جامعه؛ موضوع مصلحت به هرحال افراد انسان هستند، اما مصلحت فردی به مصلحت فرد برمی گردد«.

 حال اگر کارشناسان اجتماعی معتقد، مؤمن، همه سونگر و واقع بین به این نتیجه رسیدند که در صورت افزایش جمعیت از عدد معینی در جامعه اسلامی، هستی و سلامت جامعه به خطر افتد، به راحتی می توان فتوا داد که بر امت مسلمان واجب است، میزان تعداد فرزندان را در حد معینی نگه دارند.

 بنابراین، توصیه به کم فرزندی، خلاف فرمایش رسول خدا(ص) نیست. پیامبر در روز قیامت به چه کسی افتخار می کند؟ طبق فرمایش حضرت، ایشان به امت خود که مسلمانان هستند، افتخار می کند، ولی اگر تشخیص داده شود که تعداد زیاد فرزندان، ایمان و تقوای آنان را به دلیل ضعف فرهنگی و تربیتی به خطر می اندازد، آیا باز هم این امت »بکم الاُمَم« هستند؟ علاوه بر این، عصری که پیامبر در آن می زیست، عصری بود که تعداد مسلمانان کم بود و حتی از نظر سیاسی، در آن دوره که نیروی انسانی نقش بسیار مهم و تعیین کننده ای در همه زمینه ها داشت، مطلوب بود که این تعالیم عالی آموزش داده شود؛ چرا که بالا رفتن تعداد نفوس مسلمانان، یکی از عوامل مؤثر در حفظ جامعه اسلامی در برابر دشمنان و حتی گسترش اسلام در دنیای آن روز بوده است؛ بنابراین، با در نظر گرفتن این مطالب، کنترل موالید مخالف روایات نخواهد بود. در کلّ می توان نتیجه گرفت که با تشخیص کارشناسان مؤمن و معتقد، می توان کنترل موالید را در دوره ای اجرا کرد.

 آزادی

 شهید بهشتی در سخنرانی های خود دو معنا برای آزادی ذکر می کند. اوّل آزادی به معنای مطلق آن که هر فردی هر کاری خواست، انجام بدهد و دوّم آزادی جهت دار که انسان ها در جهت رشد کمال و فضیلت همیشه آزاد هستند. تأکید اسلام بر معنای دوم و جلوگیری از هرگونه بی بندوباری و فساد است. هدف اسلام این است که با تقویت ایمان، تهذیب اخلاق و بالا بردن روح معنویت در انسان، او را به کمال برساند و نظامی اجتماعی بسازد که همواره فضیلت گرا باشد. آزادی از نظر اسلام به عنوان نقطه قوت آفرینش انسان است و انسان از آن جهت گوهر تابناک هستی است که آزاد و آگاه آفریده شده است. اسلام از انسان می خواهد، نخست در پرتو خرد حرکت کند و آنگاه افزون بر اندیشه تحلیل گر و روشنگر، به سرچشمه بزرگی چون وحی خدا و نبوت و سنت پیامبران نیز دست یازد.

 پس انسان در مرحله تنظیم قوانین زندگی، گذشته از خرد، از وحی هم بهره می برد و آن را زیربنای محاسبه ها و بررسی های عقلی خود قرار می دهد. از آنجا که انسان آزاد آفریده شده است، اسلام به او نهیب می زند که در هر شرایط اجتماعی، نایست، نمیر یا بمیران یا بمیر یا حداقل هجرت کن؛ به هرحال، تو ای انسان! آزاد هستی و هیچ گاه تسلیم محیط فساد نشو؛ چرا که محیط فساد و ستم حاکمان، نقش خرد و ره یافتگی و روشنگری تو را کند می کند. با این حال، چون انسان آزاد و خردمند در جامعه زندگی می کند، آزادی های فردی او تا اندازه ای محدود می شود. این مرزها تا کجا ادامه دارد؟ انسان تا آنجا آزاد است که در چهارچوب قوانین الهی حرکت کند. قوانین الهی، افساری برای جلوگیری فزون خواهی های انسان است تا انسان و جامعه را از افتادن دام به هلاکت برهاند.

 انواع آزادی

 شهید بهشتی در ادامه به ذکر انواع آزادی می پردازد؛ در جامعه اسلامی که مقرر گردیده احکام اسلام اجرا شود، باید به آزادی های انسان توجه کرد؛ چه مسلمانان و چه جز آنان، همه تا زمانی که در جامعه اسلامی به قوانین الهی عمل کرده و در چهارچوب آن حرکت کنند، آزاد هستند.

 1. آزادی عقیده و اندیشه؛ به نظر شهید مظلوم بهشتی، هر انسانی در داشتن و انتخاب عقیده آزاد است؛ چراکه عقیده و باور تحمیلی نیست و کسی نمی تواند با زور و اجبار، عقیده ای را تحمیل کند. قرآن سخت بر این مطلب تأکید می ورزد و می فرماید: »لا اکراه فی الدین قد تبین الرّشد من الغی...« (بقره، آیه 256)؛ بنابراین، همه می توانند آزاد بیندیشند، جست وجو کنند و آنچه را حق می یابند، بپذیرند.

 2. آزادی بیان، قلم، اجتماعات و تظاهرات؛ آیا همه آزادند که مطالب ضداسلامی را در جامعه اسلامی منتشر کنند؟ آیا نشر کتاب ها، مقاله ها، روزنامه ها و مجله های ضدخدا و پیامبر و اسلام مجاز است یا خیر؟ به نظر وی، بیان شبهه و اشکال ها درباره اصول عقاید اسلامی، به یک شرط آزاد است و آن اینکه با پاسخ روشنگر و توضیح های کافی همراه باشد، ولی عده ای حق ندارند با بیان شبهه ها، تخم تردید در دل مردم کاشته و افکار و عقاید آنان را متزلزل کنند. بیان شبهه های اعتقادی باید در جایی یا در مطبوعاتی صورت گیرد که به عقاید مردم خللی وارد نشود. این زدوخوردها اصولاً باید میان اندیشمندان اتفاق بیفتد تا موجب رشد افکار گردد.

 گذشته از مطلب بالا، هر انسانی در بیان آزاد است و چون در جامعه اسلامی زندگی می کند، می تواند نسبت به مسئولان هم در هر موقعیتی که باشند، اظهارنظر کند، ولی همواره باید دو شرط را رعایت کند:

 الف. اظهارنظری که درباره مسئولان می کند، درست باشد؛ دروغ پردازی، شایعه سازی و اتهام ممنوع است.

 ب. در انتقاد خود دلسوز و بی غرض باشد و کینه توزی و تفرقه افکنی نکند.

 به عقیده شهید بهشتی، در جمهوری اسلامی، باید به همه گروه ها فرصت داده شود تا نظرهای خود را به صورت فردی و گروهی بیان کنند، حتی اگر دیدگاه های آنان مخالف نظر رهبران نظام باشد.

 3. آزادی تشکیل احزاب و گروه های سیاسی و اجتماعی؛

 دکتر بهشتی احزاب و جمعیت های سیاسی را به شش گروه تقسیم می کند:

 الف. احزاب و جمعیت های اسلامی که به اسلام، انقلاب اسلامی، ولی فقیه، فقاهت و قانون اساسی جمهوری اسلامی معتقد هستند؛ از نظر وی این گونه احزاب و گروه ها آزاد هستند.

 ب. احزاب و جمعیت هایی که به اسلام به عنوان یک مکتب و نظام باور دارند، ولی التقاطهایی در اندیشه هایشان وجود دارد و دارای اندیشه خالص اسلامی نیستند؛ ولی لجوج هم نیستند و آماده اند حرف درست را گوش کرده و بپذیرند. این گروه نیز آزاد هستند.

 ج. احزاب و جمعیت هایی که ملّی گرا بوده و طرفدار نظام اسلامی هم نیستند؛ اینان نمی توانند بپذیرند که می توان جامعه ای اسلامی بر پایه اسلام پایه گذاری کرده؛ ایران آزاد و مستقل را می خواهند، ولی مزدور بیگانه و دشمن جمهوری اسلامی هم نیستند. این گروه به شرط اینکه در نشریات خود دروغ نگویند، تهمت نزنند و شایعه سازی نکنند، آزاد هستند.

 د. احزاب و جمعیت هایی که ایدئولوژی آنان ضداسلام است و می خواهند با اسلام، مبارزه فرهنگی و با جمهوری اسلامی، مبارزه سیاسی بکنند؛ با این حال، با جمهوری اسلامی، درگیری های توطئه آمیز ندارند. به نظر شهید بهشتی، این گروه هم مانند گروه سوم می تواند آزادانه کار کند.

 ه’. گروه هایی که ضد نظام اسلامی توطئه می کنند، ولی توطئه آنها در حد توطئه مسلحانه نیست.

 و. آنان که در شکل قیام مسلحانه توطئه می کنند؛ دولت اسلامی، گروه پنجم و ششم را ضداسلام و غیرقانونی می داند و دستگاه قضایی و انتظامی باید با این دو گروه با قاطعیت برخورد کند.

 4. آزادی فرهنگ، زبان و قومیت؛ در نظام اسلامی، قومیت ها و زبان و فرهنگ آنها آزاد است؛ با اینکه زبان رسمی کشور فارسی است، ولی هر قومی می تواند با زبان و فرهنگ محلی خود صحبت کرده و رفتار کند. حتی این قومیت ها می توانند در مدارس خود علاوه بر فارسی، زبان خود را نیز آموزش دهند. بنابراین زبان، فرهنگ و آداب و رسوم قومیت ها در نظام جمهوری اسلامی باید محترم شمرده شود.

 با این توصیف، شهید بهشتی نگرش فراخ تری نسبت به آزادی دارد و از نظر او، احزاب و جمعیت هایی که در نظام اسلامی، توطئه و قیام مسلحانه و شایعه سازی و دروغ پراکنی نکنند، می توانند به طور گسترده فعالیت کنند.

 حزب در جامعه اسلامی

 حزب تشکلی است که در دنیای امروز، نقش بسیار مهمی در اداره یک کشور ایفا می کند. داشتن تشکیلاتی منظم و سامان دهی شده و طرح اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی متنوع برنامه ریزی شده، برای پیشبرد اهداف کشور نقش حیاتی دارد. شهید بهشتی سال ها پیش از انقلاب، به این مسئله توجه نمود. او پس از کودتای 28 مرداد 1332، به ویژه پس از تشکیل نهضت آزادی، در اندیشه حزبی اسلامی بود که بتواند اولاً متفاوت از احزاب مرسوم باشد و ثانیاً با خط فکری اسلامی، نیروهای اسلامی و انقلابی را سازماندهی کند تا در موقعیت های مختلف قرار گیرند و با برنامه های منظم به اهداف مورد نظر برسند.

 امروزه، یک کشور با دیکتاتوری فرد یا اندیشه اداره نخواهد شد. جامعه امروز به تشکل های مختلف نیازمند است که طرح و برنامه برای اداره کشور داشته و نیروهایش را طبق آن سامان دهی و آموزش دهد و به علاوه بتوانند همدیگر را جرح و تعدیل کنند.

 شهید بهشتی، حزب را تشکیلاتی می داند که با خط فکری اسلامی اصیل، خط سیاسی کاملاً مستقل و حساب شده و با روش های اقتصادی و اجتماعی در ارکان جامعه، هماهنگی لازم را به وجود آورد. در برابر مشکلات حتی پیش بینی نشده، راه حل های متناسب داشته باشد. وی حزب را همان »نظم امرکم« می داند و در سخنرانی هایش اشاره می کند که در جامعه یا باید انفرادی کار کنیم یا به طور دسته جمعی و گروهی؛ اگر قرار است به صورت گروهی کار انجام گیرد، به تشکیلاتی نیازمندیم که بدانیم در هر کاری، چند نفر نیرو لازم داریم تا آنها را برای آن مسئولیت ها آموزش دهیم.

 معنای حزب

 حزب »آن تشکیلات سیاسی و اجتماعی اسلامی [است] که بتواند طرح و برنامه هماهنگ و دیدگاه ها و موضع گیری های هماهنگ و کادر هماهنگ را به وجود بیاورد«. حزب، به معنای تشکل یا طرح هایی است که برای رسیدن به اهداف نظام اسلامی تلاش می کند.

 اهداف حزب

 دکتر بهشتی، هدف اصلی حزب را پاسداری از ارزش های اسلامی می داند، نه اشخاص و افراد. حزب تشکیل می دهد تا در خدمت ارزش ها و خلق خدا باشد؛ بنابراین، حزب به نیروهایی نیاز دارد که ارزش های اسلامی را پذیرفته باشند.

 آیا برای خدمت به مردم، حزب تنها از اعضای خود استفاده می کند یا از نیروهای ارزشی غیرعضو هم بهره می گیرد؟ وی می پذیرد که برای خدمت رسانی باید از نیروهای ارزشی دیگر هم استفاده کرد؛ برای مثال شهید رجایی ازجمله افرادی بود که عضو حزب جمهوری اسلامی نبود، ولی در انتخابات ریاست جمهوری، این حزب او را به عنوان شخص اول معرفی کرد.

 از نظر شهید مظلوم، حزب هدف نیست، بلکه وسیله ای برای عبادت، خداخواهی و رسیدن به خدا است. با توجه به این مطالب، حزب نباید به صورت بُت درآید تا اشخاص برای رسیدن به اهداف حزبی، از هر وسیله ای استفاده کنند، حتی نابودی نظام اسلامی.

 از سخنان شهید بهشتی می توان چنین بهره برد که احزاب باید نسبت به وظایف درونی و بیرونی خود حسّاس بوده و در تحقق آنها بکوشند؛ وظایف درونی احزاب عبارت است از:

 جذب استعدادها، ساماندهی آنها و به وجود آوردن کادر هماهنگ، تقویت پیوند میان آنان، ایجاد موضع گیری ها و نقطه نظرهای هماهنگ، آموزش نیروها، مراقبت از ورود میکروب به پیکره تشکیلات، ساختن نواقص و نه حذف آنها.

 وظایفی که احزاب نسبت به جامعه دارند (وظایف بیرونی) عبارت است از:

 1. اجرا و تحقق و عینیت بخشیدن به معیارها.

 2. ایجاد جامعه ای که در آن، ارتباط میان انسان ها آزادانه و به دور از هرگونه دشمنی یا تکبّر یا استعمار باشد.

 3. حفظ و ترویج ارزش های اسلامی.

 4. مقابله با حوادث.