نوروز؛

نوروز؛ فرصت ها و مراقبت ها

الف) هوشمندی

توانایی سازگاری و هماهنگی با شرایط، یکی از تعریف هایی است که در دانش روان شناسی برای هوش در نظر گرفته اند. در آموزه های دینی هم این نگاه وجود دارد. پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله در تعبیری آشنا فرمود:

اُطْلُبُوا الخَیرَ دَهرَکمْ کلَّهُ وَ تَعَرَّضُوا لِنَفَحاتِ اللهِ، فَإِنَّ لله نَفَحاتٍ مِنْ رَحْمَتِهِ یصِیبُ بها مَن یشاءُ مِنْ عِبادِهِ.1

در سراسر عمر خود جویای خیر و خوبی باشید و خویشتن را در معرض نسیم های خداوندی قرار دهید؛ زیرا نسیم رحمت خدا گه گاه می وزد و به هر یک از بندگانش که او بخواهد، می رسد.

بر این اساس، هنگامی که برای فرد هوشمند، فرصت های معنوی مناسب پدید می آید، خود را برای بهره مندی مناسب از آن آماده می کند. حضرت امیرالمؤمنین علی علیه السلام در این باره می فرماید:

إنَّ لِلْقُلوبِ شَهوَةً وَ إقبالاً و إدباراً فَائتوها مِنْ قِبَلِ شَهوتَهِا وَ إقبالِها فَإِنَّ القَلبَ إذا اُکرِهَ عَمِی.2

دل ها دارای میل، اقبال و ادبارند. شما از رهگذر میل و اقبال آن، بدان راه یابید؛ که اگر دل به کاری وادار شود، کور می شود.

هنگامی که ساختار روانی انسان ها برای انجام کارهای شایسته آمادگی دارد، می تواند با ظرفیت بالاتری کار شایسته انجام دهد. بزرگان به پدیدآیی فضای روان شناختی برای انجام کارهای شایسته، تأکید داشته اند.

با آغاز سال نو، روح تازه ای در جان افراد دمیده می شود. این فرصت مانند سکوی پرش به سوی نیکی هاست؛ نیکی هایی که در قرآن کریم، به پیشی گرفتن در آن تشویق شده اند.3 این فضای زیبایی که با آغاز سال نو و طراوت فصل بهار، در اهالی نوروز پدید می آید، فرصتی برای تجربه های تازه معنوی است. برخی تنها نیازمند تغییر نگاه هستند تا آداب و تشریفات نوروزی خود را به سوی آسمانی و معنوی شدن، تغییر دهند. خداوند در قرآن این تغییر نگاه را به همگان سفارش کرده و از مؤمنان خواسته است تا از شرایط مادی خود برای توشه اندوزی معنوی، بهره گیرند. سفارش خداوند به ایمان آورندگان چنین است:

وَابْتَغِ فِیمَا آتَاک اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنسَ نَصِیبَک مِنَ الدُّنْیا وَأَحْسِن کمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیک. (قصص: 77)

در آنچه خدا به تو داده است، سرای آخرت را بجوی و بهره ات را از دنیا فراموش مکن و نیکی کن همچنان که خدا به تو نیکی کرده است.

رسول اکرم صلی الله علیه و آله نیز ما را به بهره مندی از سفره مهر الهی دعوت کردند و فرمودند:

تَعَرَّضُوا لِرَحمةِ الله بِما أمَرَکمْ بِهِ مِنْ طاعَتِهِ.4

با فرمان بردن از اوامر خداوند، خود را در معرض رحمت او قرار دهید.

اکنون که در روزهای پرتکاپوی نوروز قرار داریم، با نگاهی تازه به فرصت های این مناسبت، می توان بیشتر بهره جست. ازاین رو، برای آشنایی بیشتر، به برخی زمینه های معنوی اشاره می شود.

1. رسیدگی به خود و خانه

یکی از تشریفات نوروز، آماده سازی خانه برای پذیرایی از مهمانان است. خانه تکانی، رسمی دیرینه است که در استقبال از نوروز، حال و هوای ویژه ای دارد. آراستگی و پوشیدن لباس های نو و پاکیزه نیز از آداب این مراسم باستانی است. می توان به چنین اقداماتی، رنگ معنوی بخشید. با نگاهی به آموزه های دینی، به ارزشمندی چنین تصمیمی پی می بریم:

ارزش خانه تکانی

درباره فضیلت رسیدگی به خانه، روایت های بسیاری هست که به برخی از آنها اشاره می شود. امام صادق علیه السلام فرمود:

سَألَتْ اُمُّ سَلَمَةَ رَسول الله صلی الله علیه و آله عَن فَضلِ النساءِ فی خِدَمَةِ أزواجِهِنَّ، فقال: أیما امرَأةٍ رَفَعَتْ مِنْ بَیتِ زَوجِها شیئا مِن مَوضِعٍ إلی موضع تُرِیدُ بِهِ صَلاحا إلاّ نَظَرَ اللهُ إلیها وَ مَنْ نَظَرَ اللهُ إلَیهِ لَم یعَذِّبْهُ.5

امّ سلمه از رسول خدا صلی الله علیه و آله درباره فضیلت خدمت کردن زنان به شوهرانشان پرسید. آن حضرت فرمود: هر زنی که در خانه شوهر خود به قصد مرتب کردن آن، چیزی را جابه جا کند، خداوند به او نظر افکند و هر که خداوند به او نظر کند، عذابش ندهد.

ارزش پاکیزگی

اسلام به پاکیزگی، نگاه ممتازی دارد.

روشن است که چنین پیشرفتی در زمینه بهداشت، مرهون تلاش ها و شناخت افزایی پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و جانشینان گرامی ایشان است. با نگاهی به روایات، به جملات تشویقی معصومان در این باره آشنا می شویم:

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله: «تَنَظَّفوا بِکلِّ ما استَطَعتُمْ: فَإِنَّ الله تَعالی بَنَ الاسلامَ عَلَی النَّظافَةِ، وَلن یدخُلَ الجَنَّةَ إلاّ کلُّ نَظیفٍ؛ خودتان را با هر وسیله ای که می توانید پاکیزه کنید؛ زیرا خداوند متعال اسلام را بر پایه پاکیزگی بنا کرده است و هرگز به بهشت نرود مگر کسی که پاکیزه باشد».6

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله: «أحْسِنوا لِباسَکمْ، وَ أصْلِحوا رِحالَکم، حتّی تَکونوا کأَنکم شامَةٌ فی النّاسِ؛ لباس خوب بپوشید و خانه هایتان را آباد کنید تا در میان مردم مانند خالِ رخساره باشید».7

امام صادق علیه السلام: «غَسلُ الإناءِ وَ کسحُ الفِناءِ، مَجلَیةٌ للرِّزقِ؛ شستن ظرف و جارو زدن جلوی در منزل، باعث جلب روزی می شود».8

امام صادق علیه السلام: «خداوند زیبایی و خودآرایی را دوست دارد و بینوایی و فقرنمایی را ناخوش می دارد. هرگاه خداوند به بنده ای نعمتی می دهد، دوست دارد اثر آن را در او ببیند. گفته شد: چگونه؟ فرمود: لباس تمیز بپوشد، خود را خوش بو کند، خانه اش را گچ کاری کند، جلو در حیاط خود را بروید، حتی روشن کردن چراغ پیش از غروب خورشید، فقر را می برد و روزی را زیاد می کند».9

امام رضا علیه السلام: «مِن أخلاقِ الأنبیاءِ التَّنَظُّفُ؛ پاکیزگی از اخلاق پیامبران است».10

کمک به همسر

برخی آقایان در خانه تکانی سهمی ندارند. همچنین گروهی به بهانه کارهای بیرون، از موهبت کمک به همسر و خدمت به او باز می مانند. با نگاهی به روایات، درمی یابیم همکاری همسران در خانه، جایگاه معنوی شایسته ای دارد. پیامبر گرامی اسلام می فرمایند: «إذا سَقَی الرجلُ امرَأَتَهُ اُجِرَ؛ هرگاه مرد به زن خود آبی بنوشاند، پاداش بَرَد».11

آن حضرت در سخنی دیگر فرمودند:

لا یخدُمُ العِیالَ إلاّ صِدِّیقٌ أو شَهیدٌ رَجُلٌ یرِیدُ اللهُ بِهِ خَیرَ الدنیا وَ الآخِرَةِ.12

به زن خود خدمت نکند، مگر صدّیق یا شهید یا مردی که خداوند خیر دنیا و آخرتِ او را بخواهد.

و فرمودند:

خِدمَةُ العِیالِ کفّارَةٌ لِلکبائر و تُطفئُ غَضَبَ الرَّبِّ.13

خدمت کردن به خانواده، کفاره گناهان بزرگ است و خشم پروردگار را فرو می نشاند.

2. دید و بازدید

رویکرد دین اسلام، اجتماعی سازی پیروان خود است. تنهایی در اسلام جایگاهی ندارد. البته ممکن است در شرایط خاص، سفارش شود. بحران تنهایی در جهان امروز به گونه ای است که نمی توان آن را انکار کرد. امروزه با گسترش ابزارهای ارتباط مجازی، مانند ارتباطات اینترنتی، تلفن همراه و نیز سوق یافتن انسان ها به زندگی مدرن و آپارتمان نشینی، موجی از تک روی و تنهایی، آنها را فرا گرفته است. یکی از نویسندگان در سخنی زیبا، به این نکته اشاره می کند و می نویسد: «ما توانستیم به کرات دیگر برویم و برگردیم، ولی هنوز به همسایه خود سر نزدیم».

تنهاگرایی انسان های مدرن، به حاشیه رفتن روابط خانوادگی را دربرگرفته است. برخی افراد نزدیک خانواده هم ممکن است مدت زیادی با هم ارتباطی نداشته باشند و با توجیه دشواری و هزینه ارتباط یا با خیال جای گزینی ارتباطات تلفنی و به ویژه پیامکی، خود را از چنین موهبتی محروم می کنند. در آموزه های دینی، مشوق های بسیاری برای اجتماعی سازی وجود دارد. سفارش به حضور در مسجد و برنامه های معنوی آن، به ویژه نماز جماعت، سفارش به عیادت، سفارش به فعالیت های اجتماعی و خدمت رسانی به مردم، سفارش به تعاون و همکاری های جمعی، جزو این مشوق هاست. صله رحم و پیوند خویشاوندی نیز از وظایفی است که در برنامه دین، توجه جدی و وجوبی به آن شده و کسی که چنین وظیفه ای را ترک کند، گناه کار است. در نگاه روایات، سیاست های تشویقی فراوانی برای انجام این پیوند اجتماعی دیده می شود که در مقابل با تهدیدهایی، افراد از ترک آن منع شده اند.

برخی روایات دید و بازدید عبارتند از:

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله: «صله رحم، خانه ها را آباد و عمرها را زیاد می کند، هر چند به جا آورندگان صله رحم از نیکان نباشند».14

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: «صله رحم، حساب [قیامت] را آسان می کند و از مرگِ بد نگه می دارد».15

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: «مردمان بدکرداری که نیکوکار هم نیستند، صله رحم به جای می آورند و در نتیجه دارایی هایشان زیاد و عمرهایشان طولانی می شود، چه رسد به اینکه نیکوکار و نیک باشند».16

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: «گاهی می شود از عمر کسی سه روز باقی مانده است، اما صله رحم به جای می آورد. پس خداوند آن را تا سی سال به تأخیر می اندازد و گاه می شود که از عمر کسی سی سال باقی مانده است، اما قطع رحم می کند. پس خداوند آن را به سه روز تبدیل می کند».17

امام علی علیه السلام: «مردی خدمت پیامبر آمد و عرض کرد: مرا کاری بیاموز که به سبب آن، خداوند و بندگانش مرا دوست بدارند و خدا ثروتم را زیاد کند و تندرستم بدارد و عمرم را دراز گرداند و با شما محشورم فرماید. پیامبر فرمود: این شش چیز که برشمردی، نیاز به شش کار دارد: اگر خواهی خداوند تو را دوست بدارد، از او بترس و تقوای او پیش گیر؛ اگر خواهی که مردمان دوستت بدارند، به آنان نیکی کن و چشم طمع از دست آنان برگیر؛ اگر خواهی خداوند دارایی تو را زیاد گرداند، مالت را پاک کن؛ اگر خواهی که خداوند تو را تندرست بدارد، زیاد صدقه بده؛ اگر خواهی که خداوند عمرت را دراز گرداند، صله ارحام کن و اگر خواهی که تو را با من محشور فرماید، در پیشگاه خدای واحدِ قهار سجده های طولانی کن».18

امام علی علیه السلام: «صِلُوا أرحامَکم ولو بالسَّلامِ، یقولُ اللهُ تبارک و تعالی: وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِی تَسَاءلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللّهَ کانَ عَلَیکمْ رَقِیبًا؛19 با یک سلام هم که شده صله ارحام کنید؛ زیرا خداوند تبارک و تعالی می فرماید: از خدایی که به نام او از یکدیگر چیزی می طلبید، بترسید و از بریدن خویشاوندی ها پروا کنید، همانا خداوند ناظر بر اعمال شماست».20

امام باقر علیه السلام: «صله رحم، اعمال را پاک می کند، دارایی ها را فزونی می بخشد، بلا را دور می گرداند، کار حساب رسی [در قیامت] را آسان می کند و مرگ را به تأخیر می اندازد».21

امام باقر علیه السلام: «صله رحم، خلق و خوی را نیکو، دست را بخشنده، جان را پاکیزه و روزی را زیاد می کند و اجل را به تأخیر می اندازد».22

امام باقر علیه السلام: «وَجَدْنا فِی کتابِ رَسولِ الله صلی الله علیه و آله: إذا قَطَعُوا الأرحامَ جُعِلَتِ الأمْوالُ فی أیدِی الأشرارِ؛ در کتاب رسول خدا صلی الله علیه و آله دیدیم که هرگاه مردم پیوند خویشاوندی یکدیگر را ببرند، اموال و دارایی ها در دست بدکاران قرار گیرد».23

امام صادق علیه السلام: «صله رحم و نیکوکاری، حساب را آسان می سازند و از گناهان نگه می دارند؛ پس صله ارحام به جای آورید و به برادران خود نیکی کنید، گرچه با سلام کردنی نیکو و جواب سلام دادن باشد».150

دین اسلام، پیروانش را به برقراری ارتباط تشویق می کند که پیشتر ارتباطشان قطع شده است. همچنین از پیروان خود می خواهد در ایجاد پیوند اجتماعی، پیش قدم شوند. در این باره روایت حضرت خواندنی است.

ابوذر غفاری می گوید: «رسول خدا صلی الله علیه و آله هفت سفارش به من فرمود: مرا سفارش کرد که به پایین تر از خودم بنگرم و به کسی که بالاتر از من است ننگرم. مرا به دوست داشتن مستمندان و نزدیک شدن به آنان سفارش فرمود. مرا سفارش فرمود که حقیقت را بگویم، اگرچه تلخ باشد. مرا سفارش فرمود که با خویشاوندانم پیوند برقرار کنم، هر چند آنان پشت کنند. سفارشم فرمود که در راه خدا از سرزنش هیچ سرزنش گری نهراسم مرا سفارش فرمود که ذکر لا حول و لا قوّة الا بالله [العلی العظیم] را زیاد بگویم؛ زیرا از گنج های بهشت است».151

البته مانند همه برنامه های دیگر دینی، قوانینی نیز برای این پیوندها قرار داده شده است که با رعایت آن می توان کیفیت و مدت زمان ارتباط را بهینه سازی کرد.

3. مهمان داری و سفره انداختن

یکی دیگر از سنت های پسندیده نوروز، سفره انداختن و غذا دادن به مهمانان است. این کار ممکن است به شکل برنامه عادی و معمولی جلوه کند، ولی با افزودن چاشنی «نیت» به آن، رنگ و بویی تازه می گیرد و عطر معنوی آن، فضای مهمانی را پر می کند. خانمی که به نیت اطعام و انجام این سنت، به پخت و پز می پردازد، با کسی که برای فخرفروشی و جلب تعریف و تمجید دیگران به این کار رو می آورد، تفاوت بسیاری دارد. در آموزه های دینی، درباره اطعام و سفره انداختن، سخنان جالب و شنیدنی وجود دارد. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: «بهترین شما کسی است که مردم را اطعام کند، به همگان سلام گوید و شب هنگام که مردم خوابند، او نماز گزارد».26

آن حضرت در روایت دیگری، با تأکید بر نقش سفره انداختن در افزایش درآمد و روزی، چنین می فرماید: «خانه ای که در آن اطعام می شود، خیر و برکت، سریع تر از فرو رفتن تیغ در کوهان شتر، به آن می رسد».27

امام علی علیه السلام، رسیدگی به خویشاوندان و دعوت از آنان برای مهمانی را یکی از وظایف برخورداران از اقتصاد خوب برمی شمرد و می فرماید: «هر که خداوند به او ثروتی دهد، باید با آن به خویشانش، رسیدگی و مهمان داری کند».28

نداشتن مهمان و بخل در اطعام سبب محرومیت های مالی و معنوی می شود. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید: «به هر خانه ای که مهمان به آن وارد نشود، فرشتگان وارد نمی شوند».29

4. عیدی دادن

هدیه دادن، به شکل های گوناگون، یکی از فرصت های معنوی روزهای نخست سال شمرده می شود. این برنامه زیبا، آثار فردی و اجتماعی فراوانی دارد. با نگاهی به آموزه های دینی، به این نتیجه می رسیم که سنت هدیه دادن، در پیدایش محبت و افزایش آن، سهم بسزایی دارد. هدیه دادن و پذیرفتن هدیه، از رفتارهای اخلاقی و پسندیده به شمار می آید. در روایتی آمده است:

اُتی علی علیه السلام بِهَدیةِ النَّیروزِ، فقالَ: ما هذا؟ قالوا: یا أمیرَالمُؤمِنینَ، الیومُ النَّیروزُ، فقالَ علیه السلام: اِصنَعوا لَنا کلَّ یومٍ نَیروزا.30

در نوروز، هدیه ای خدمت امام علی علیه السلام آوردند. حضرت پرسید: این چیست؟ عرض کردند: ای امیرالمؤمنین! امروز نوروز است. امام فرمود: هر روزمان را نوروز کنید!

انتخاب هدیه یکی از ملاک های سنجش شخصیت هدیه دهنده است. انسان بر اساس انتخاب هایی که دارد، شناخته می شود و گزینش هدیه مناسب، نشان دهنده ابعاد شخصیت هدیه دهنده است. در این باره، سخن امام علی علیه السلام شنیدنی است:

ثَلاثَةٌ تَدُلُّ عَلی عُقولِ أربابِها: الرَّسولُ، و الکتابُ و الهَدِیةُ.31

سه چیز است که نشانه خردِ صاحبان آنهاست: فرستاده، نامه و هدیه.

به نظر کارشناسان اخلاق و روان شناسی، بهتر است به جای پرداخت پول، هدیه مناسبی برای فرد بخرید تا بدین گونه، محبت بیشتری صادر شود. فرد نیز درمی یابد به اندازه ای عزیز بوده که به خاطر او، وقت صرف و هدیه ای برایش تهیه شده است. همچنین با دادن پول به دیگران، به ویژه کودکان، نوعی تعلق و توجه به پول آموزش داده می شود که از نظر آموزشی، کار مناسبی نیست.

هدیه فقط برای غریبه ها نیست. یکی از کسانی که در اولویت دریافت هدیه هستند، همسر و فرزندانند. هدیه می تواند به شکل سوغات یا دیگر مناسبت ها، برای خانواده تهیه شود. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله آن قدر به این مسئله تأکید داشتند که اصل وجود هدیه را ضروری، و مقدار و کمیت آن را بی اهمیت می دانستند. در روایتی می خوانیم:

إذا خَرَجَ أحَدَکم إلی سَفَرٍ ثُمّ قَدِمَ علی أهلِهِ فَلْیهدِهِم وَلْیطْرِفُهم ولو حِجارَةً.32

هرگاه یکی از شما به سفر رفت، در بازگشت حتی اگر شده، یک قطعه سنگ برای خانواده اش، هدیه و تحفه بیاورد.

حضرت رسول صلی الله علیه و آله بر محبت آفرینی هدیه تأکید دارند. در روایات زیبایی چنین آمده است:

تَهادَوا تَحابُّوا، تَهادُوا فَإِنَّها تَذْهَبُ بِالضَّغائنِ.33

به یکدیگر هدیه دهید، تا نسبت به همدیگر با محبت شوید. به یکدیگر هدیه دهید؛ زیرا هدیه کینه ها را می برد.

فإنَّ الهَدِیةَ تَسِلُّ السَّخائمَ، وَ تُجلی ضَغائنَ العَداوَةِ وَالأحقادِ.34

برای یکدیگر هدیه ببرید؛ زیرا هدیه بدخواهی ها را [از دل ها] بیرون می کشد و کینه های دشمنی و نفرت ها را برطرف می کند.

الهَدِیةُ تُذهِبُ الضَّغائنَ مِنَ الصُّدورِ.35

هدیه دادن، کینه ها را از سینه ها می برد.

الهَدِیةُ تُورِثُ المَوَدَّةَ وَ تَجدُرُ الاُخُوَّةَ وَ تُذهِبُ الضَّغینَةَ، تَهادُوا تَحابُّوا.36

هدیه دادن محبت می آورد و برادری را نگه می دارد و کینه و دشمنی را می برد. برای یکدیگر هدیه ببرید تا دوستدار هم شوید.

امام علی علیه السلام، هدیه را برتر از صدقه دادن می شمارند و می فرمایند: «لَأن اُهدِی لأخِی المُسلِمِ هَدِیةٌ تَنفَعُهُ أحَبُّ إلَی مِن أن أتَصَدَّقَ بِمِثلِها؛ اگر به برادر مسلمان خود هدیه ای دهم که به کارش آید، خوش تر است نزد من از اینکه همانند آن هدیه صدقه دهم».37

از نگاه آموزه های دینی، پذیرفتن هدیه احترام گذاشتن به هدیه دهنده است. در سخنی از پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله چنین آمده است:

مِن تَکرِمَةِ الرّجُلِ لأخیهِ المُسلمِ أن یقبَلَ تُحفَتَهُ، وَ یتحِفَهُ بما عِنْدَهُ، وَلا یتَکلّفَ لَهُ شیئا.38

از احترام مرد به برادرش این است که پیشکش او را بپذیرد و از همان چیزی که نزد خود دارد، به او پیش کشی دهد و برای پیشکش دادن چیزی به او، خود را به تکلف و زحمت نیندازد.

گاهی سخن حکیمانه ای می تواند بهترین تحویل برای دیگران باشد و جرقه تغییر بزرگی را ایجاد کند. در روایات نیز به این مسئله اشاره شده است. در سخنی از رسول خدا صلی الله علیه و آله می خوانیم:

ما أهدی المَرءُ المُسلمُ علی أخیهِ هَدِیةٌ أفضَلَ مِن کلِمَةِ؛ یزیدُهُ اللهُ بها هُدی، وَ یرُدُّه عن رَدی.39

بهترین هدیه ای که انسان مسلمان به برادر خود می دهد، سخن حکیمانه ای است که خداوند به سبب آن بر هدایت او بیفزاید و از هلاکت بازش دارد.

نمونه ای از این هدایا، به واسطه فرشته وحی به پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله تقدیم شد. «جبرئیل علیه السلام نزد پیامبر آمد و عرض کرد: ای رسول خدا! خداوند تبارک و تعالی مرا با هدیه ای سوی تو فرستاده است که قبل از تو آن را به هیچ کس نداده است. رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: گفتم: آن چیست؟ جبرئیل گفت: شکیبایی و بهتر از آن. گفتم: آن دیگر چیست؟ گفت: اخلاص و بهتر از آن. گفتم: آن چیست؟ گفت: یقین و بهتر از آن. گفتم: آن چیست؟ جبرئیل گفت: پلکان آن توکل بر خداوند عزوجل است. گفتم: توکل بر خداوند عزوجل چیست؟ گفتن: دانستن این نکته که مخلوق نه زیانی می زند و نه سودی می رساند، نه چیزی می دهد و نه جلوی چیزی را می گیرد و چشم امید بر کندن از مردم است».310

5. برنامه ریزی

تدبیر و داشتن برنامه در زندگی، یکی از نشانه های موفقیت و رشدیافتگی است. مدیریت امکانات و سامان دهی، از نشانه های انسان های موفق است. امام صادق علیه السلام، تدبیر را یکی از نشانه های ایمان می شمارد و می فرماید:

لا یسْتَکمِلُ عبدٌ حقیقةَ الایمانِ حتّی تکونَ فیه خِصالٌ ثلاثٌ: الفِقهُ فی الدِّینِ وَ حُسْنُ التَّقدیرِ فی المَعیشَةٍ و الصَّبرُ عَلَی الرَّزایا.41

بنده ای حقیقت ایمان را به کمال نمی رساند، مگر آنکه سه خصلت در او باشد: فهم در دین، برنامه ریزی درست در امر معاش و شکیبایی در برابر گرفتاری ها.

امیر مؤمنان علیه السلام برنامه ریزی درست را ستون زندگی موفق می شمارد و می فرماید:

قِوامُ العَیشِ حُسنُ التَّقدیرِ وَ مِلاکهُ حُسنُ التَّدبیرِ.42

رکنِ زندگی، برنامه ریزی درست است و پایه آن، مدیریت صحیح.

در ایام نوروز، هر فردی با چنین فرصتی روبه رو می شود. برای نمونه، کسی که سرپرست خانواده است، نسبت به هزینه های پیش رو، دست به قلم می برد و از مدت ها پیش با تدارک نیازمندی های خانه، خود را برای این جشن آماده می کند. همچنین مدیریت روابط و تنظیم برنامه های رفت و آمد، از دیگر فرصت های برنامه ریزی است. برخی در میان انبوه برنامه های فشرده نوروز، دنبال فرصتی برای عبادت و انجام مستحبات این ایام هستند. گروهی دیگر نیز از دانش غفلت نمی کنند و با مطالعه، روزهای اول سال را با اندیشه ای استوار، آغاز می کنند. با مدیریت درست زمان و شرایط ویژه روزهای نخست سال می توان بهره وری بیشتری داشت.

6. زیارت مسافران ابدیت

یکی از سنت های نوروز که برخی آن را در آخرین جمعه یا نخستین جمعه سال انجام می دهند، زیارت مسافرانی است که به ابدیت کوچ کرده اند. با ایجاد پیوند با گذشتگان، در زندگی استحکام عاطفی بیشتری ایجاد می شود و برکات معنوی بسیاری پدید می آید. در سخنی از امام علی علیه السلام آمده است:

زُورُوا مَوتاکم؛ فَإنّهم یفرَحُونَ بِزِیارَتِکم، وَلْیطلُبِ الرَّجُلُ حاجَتَهُ عِندَ قَبرِ أبیهِ وَ اُمِّهِ بعدَ ما یدعُوا لَهُما.43

اموات خود را زیارت کنید؛ زیرا آنان از دیدار شما خوش حال می شوند. انسان باید بعد از آنکه بر سر قبر پدر و مادر خود برایشان دعا کرد، حاجت خود را [از خدا] بخواهد.

شخصی از امام صادق علیه السلام پرسید: «انسان سر قبر پدر خود و خویشاوند و غریبه می رود، آیا این کار برای او سودی دارد؟ حضرت فرمود: آری، همان طور که اگر به یکی از شما هدیه ای داده شود، خوش حال می گردد، مرده نیز از کار شما خوش حال می شود».44

7. عیادت از بیماران

بیماران، به توجه دیگران نیاز بیشتری دارند. عیادت از بیماران، روح تازه ای در جان نوروزیان می دمد و سبب مهرورزی و همدلی بیشتر می شود. در آموزه های دینی، آداب ویژه ای برای عیادت برشمرده شده است که عبارتند از: کوتاه کردن زمان عیادت، بردن تحفه برای بیمار، مانند خوراکی های مفید و تکرار عیادت. در این باره به چند روایت اشاره می شود:

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله: «عُدْ مَن لا یعودُک، و أهدِ مَن لا یهدی لک؛ از کسی که به عیادت تو نمی آید، عیادت کن و به کسی که به تو هدیه نمی دهد، هدیه بده».45

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله: «أعظَمُ العِیادَةِ أجرا أخفُّها؛ پراجرترین عیادت، کوتاه ترین آن است».46

پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله: «أغِبّوا فی العِیادَةِ وَ أربِعوا؛ هر دو ـ سه روز یک بار به عیادت بیمار بروید».47

امام علی علیه السلام: «إنّ مِن أعظَمِ العُوّادِ أجرا عندَاللهِ عَزَّوجلَّ لَمَن إذا عادَ أخاهُ خَفَّفَ الجُلوسَ، إلاّ أن یکونَ المَریضُ یحِبُّ ذلک وَ یریدُهُ وَ یسألُهُ ذلک؛ بزرگ ترین پاداش را نزد خداوند عزوجل، عیادت کننده ای دارد که هرگاه به عیادت برادرش برود، زمان کوتاهی نزد او بنشیند، مگر اینکه خود بیمار دوست داشته باشد و از او بخواهد که بیشتر بنشیند».48

امام صادق علیه السلام: «تَمامُ العِیادَةِ للمَریضِ أن تَضَعَ یدَک علی ذِراعِهِ وَ تُعَجِّلَ القِیامَ مِن عِندِهِ؛ فإنَّ عِیادَةَ النَّوکی أشَدُّ عَلَی المَریضِ مِن وَجَعِهِ؛ عیادت کامل، این است که دستت را روی بازوی بیمار بگذاری و زود از پیش او برخیزی؛ زیرا عیادت احمق ها [کسانی که شرایط بیمار را درک نمی کنند] برای بیمار سخت تر از درد خود اوست».49

یکی از پیروان امام صادق علیه السلام گفت: «یک نفر از یاران حضرت بیمار شد و ما عده ای از یاران امام بودیم که برای عیادت او رفتیم. در راه با حضرت صادق علیه السلام مواجه شدیم. از ما پرسید: کجا می روید؟ عرض کردیم: به عیادت فلانی می رویم. فرمود: بایستید. ما ایستادیم. حضرت فرمود: آیا سیبی، بِهی، تُرنجی، کمی عطر یا ترکه ای خوش بو همراه یکی از شما هست؟ عرض کردیم: از این چیزها با خود نداریم. حضرت فرمود: مگر نمی دانید که بیمار از اینکه چیزی برایش ببرند، آرامش می یابد؟»50

8. فرصت احترام به سالمندان

با ماشینی شدن زندگی انسان ها و ارمغان های غربی که تلویزیون به نمایش می گذارد، شاهد افول احترام در روابط اجتماعی هستیم. هنگامی که ارتباطات در دنیای مجازی هیچ حد و مرزی نشناسد، در دنیای واقعی نیز به مرور از قواعد اصیل آن تهی می شود. بر این اساس، توجه به نکته های اخلاقی دین در ارتباط با دیگران، به ویژه کسانی که از بزرگان فامیل شناخته می شوند و موی سپیدشان، نشانه ضرورت احترام است، بیشتر نمایان می شود. در روایات، سپیدمویان از جایگاه ویژه ای برخوردارند و احترام به آنها، احترام به خدا شمرده شده است. در دید و بازدیدهای نوروزی، همراه با سنت های اصیل اسلامی و ایرانی، آداب احترام به بزرگ ترها، از زمان تحویل سال و خواندن صفحه ای از آیات نور، توسط بزرگ مجلس آغاز می شود و با گرفتن نخستین عیدی ها از دست بزرگ خانواده، ادامه می یابد. به پاس داشت چنین آداب نیکی، آموزه های دینی هم در این باره مرور می شود:

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: «مِن إجلالِ اللهِ إجلالُ ذی الشَیبَةِ المُسلمِ؛ احترام نهادن به مسلمان سال خورده، احترام به خداوند است».51

امام صادق علیه السلام: «عَظَّمُوا کبارَکم و صِلُوا أرحامَکم؛ بزرگ سالان خود را احترام کنید و صله ارحام به جای آورید».52

امام صادق علیه السلام: «لیسَ مِنّا مَن لَم یوَقِّرْ کبیرَنا وَ یرحَمْ صَغِیرَنا؛ از ما نیست که به بزرگ سالان ما حرمت ننهد و با خردسالانمان مهربان نباشد».53           

1. میزان الحکمه، ج4، ص391، ح7212؛ کنزالعمال، ح21325.

2. نهج البلاغه، حکمت 193.

3. بقره: 148.

4. تنبیه الخواطر، ج2، ص120.

5. کنزالعمال، ح44435.

6. بحارالانوار، ج104، ص132، ح1.

7. جامع الاخبار، ص276، ح751.

8. کنزالعمال، ح26002.

9. همان، ح17164.

10. الخصال، ص54، ح73.

11. الامالی طوسی، ص275، ح526.

12. بحارالانوار، ج78، ص335، ح4.

13. بحارالانوار، ج103، ص251، ح49.

14. الامالی طوسی، ص481، ح1049.

15. همان.

16. الکافی، ج2، ص155، ح21.

17. الامالی صدوق، ص276، ح307.

18. بحارالانوار، ج85، ص164، ح12.

19. نساء: 1.

20. الخصال، ص613، ح10.

21. الکافی، ج2، ص150، ح4.

22. همان، ص152، ح12.

23. همان، ص374، ح2.

24. همان، ص157، ح31.

25. الخصال، ص345، ح12.

26. همان، ص91، ح32.

27. المحاسن، ج2، ص147، ح1390.

28. نهج البلاغه، خطبه 142.

29. جامع الاخبار، ص378، ح1058.

30. من لا یحضره الفقیه، ج3، ص300، ح4073.

31. غررالحکم و دررالکلم، ح4681.

32. بحارالانوار، ج76، ص283، ح2.

33. الکافی، ج5، ص144، ح14.

34. همان، ص143، ح7.

35. عیون اخبار الرضا، ج2، ص74، ح343.

36. بحارالانوار، ج77، ص166، ح2.

37. الکافی، ج5، ص144، ح12.

38. همان، ص143، ح8.

39. بحارالانوار، ج2، ص25، ح88.

40. همان، ج77، ص20، ح4.

41. همان، ج78، ص239، ح78.

42. غررالحکم و دررالکلم، ح6807.

43. الخصال، ص618، ح10.

44. بحارالانوار، ج102، ص296، ح6.

45. کنزالعمال، ح25150.

46. همان، ح25149.

47. همان، ح25152.

48. الکافی، ج3، ص118، ح6.

49. همان، ح4.

50. همان، ح3.

51. همان، ج2، ص165، ح1.

52. همان، ح3.

53. همان، ح2.