نفت و زمینه های ملی شدن آن
برچسپ ها: ایران ، شدن ، ملی ، معاصر ، نفت



نویسنده: سعید کرمی
نفت در تاریخ معاصر ایران جایگاه خاصی داشته و بسیاری از تحولات سیاسی اجتماعی ایران تحت تأثیر نفت به وقوع پیوسته است. ایران به دلیل برخورداری از این نعمت الهی همواره مورد طمع قدرت های بزرگ جهانی بوده این بنابراین ضروری است زمینه های ملی شدن آن را در جهان مورد بررسی قرار دهیم.
رقابت بر سرگرفتن نفت شمال
پس از شهریور 1320 ه . ش و سقوط رضا شاه و فراهم شدن زمینه های آزادی های نسبی کم کم مردم به صحنه مبارزه آمدند و در اولین اقدام خود، افرادی نظیر آیت ا... کاشانی و دکتر مصدق را برای دوره چهاردهم مجلس انتخاب کردند تا با پشتیبانی از آنها نسبت به احقاق حقوق خود اقدام کنند. از سال 1323 ه . ش در زمان دولت ساعد پیشنهادهایی از طرف چند شرکت آمریکایی برای گرفتن امتیاز نفت شمال به ایران رسیده بود و دولت شوروی نیز پس از اطلاع از درخواست شرکت های آمریکایی یک هیأت اقتصادی را به ایران اعزام نمود و به طور رسمی درخواست امتیاز نفت شمال را به دولت ایران ارائه کرد. دولت ساعد که فاقد پایگاه مردمی در ایران بود، با اختلاف آمریکا و شوروی و رقابت آنها در گرفتن امتیاز نفت شمال ایران، استعفا داد.
سیاست موازنه منفی دکتر مصدق
حزب توده ایران که پس از شهریور 1320 ه . ش تشکیل شده بود چند نماینده در مجلس چهاردهم داشت. نمایندگان این حزب تا زمانی که شوروی نفت شمال را درخواست نکرده بود، مخالف واگذاری هر گونه امتیاز جدیدی به بیگانگان بودند. اما پس از درخواست شوروی، از سیاست خود عدول کردند و خواهان واگذاری نفت شمال به آن کشور شدند. از این رو مواضع جدید حزب توده زمینه خوبی را برای طرح و پیش برد سیاست موازنه منفی دکتر مصدق در مجلس چهاردهم فراهم کرد.
هدف سیاست موازنه منفی عدم واگذاری امتیاز جدید به بیگانگان بود، دولت انگلیس که نفت جنوب را در اختیار داشت از این سیاست استقبال کرد. آمریکا بیشتر به دلیل این که شوروی به نفت ایران نرسد، پذیرفته بود که از گرفتن امتیاز خودداری کند!
مصدق در جهت این سیاست روز یازدهم آذر 1323 ه . ش طرحی را با دوفوریت به تصویب مجلس رساند که به موجب آن دولت حق مذاکره برای دادن امتیاز به شرکت های خارجی بدون تصویب نهایی مجلس را نداشت و حتی برای متخلفین، مجازات نیز در نظر گرفته شده بود. تصویب این طرح در مجلس پشتوانه کلی سیاست موازنه منفی نیز به شمار می رفت.
موافقت نامه قوام سادچیکف
یکی از مشکلات عمده ایران پس از جنگ جهانی دوم، اشغال آذربایجان توسط شوروی ها بود. بعد از آن که قوام السلطنه که از سیاست مداران کهنه کار ایران بود، روی کار آمد، سیاست او مورد توجه روس ها قرار گرفت. مذاکرات قوام برای تخلیه آذربایجان و واگذاری نفت شمال به روس ها شروع شد و سرانجام موافقت نامه 3 ماده ای در مورد تخلیه ایران، نفت شمال و مسأله آذربایجان بین قوام و سادچیکف، سفیر شوروی در ایران به امضاء رسید و به موجب این موافقت نامه شوروی متعهد شده بود که قسمت هایی از خاک ایران را تخلیه کند و در قبال آن قرارداد ایجاد شرکت مختلط نفت ایران و شوروی توسط قوام به مجلس ارائه شود. قوام برای تصویب موافقت نامه خود با روس ها انتخابات مجلس پازدهم را برگزار کرد و با آن که حزب دموکرات او اکثریت مجلس را به دست آورد، اما نمایندگان مجلس از تصویب موافقت نامه قوام و سفیر روس خودداری ورزیدند زیرا آن را مغایر با طرحی می دانستند که قبلاً در مجلس چهاردهم تصویب شده بود. بنابراین تلاش های شوروی نیز جهت کسب امتیاز نفت شمال عملاً با شکست روبرو شد.
قراردارد گس گلشائیان
پس از شکست سیاست های قوام و استعفای او، سیاست انگلیسی در ایران دوباره بر آمریکا و شوروی فایق آمد. تلاش دولت های حکیمی، هژیر، ساعد، منصور، رزم آرا و علا به طور کلی در جهت تثبیت نفوذ انگلیس در ایران بود و حرکت اکثریت نمایندگان مجلس نیز در این راستا سازماندهی شده بود. با این حال حرکت ملی و ضد استعماری ملی شدن صنعت نفت در خارج از مجلس توسط آیت ا...کاشانی در حال شکل گیری بود و نمایندگان اقلیت مجلس پانزدهم به رهبری مصدق در این جهت از او حمایت می کردند. سیاست مداران انگلیس که از حرکت ضداستعماری ایران آگاه شده بودند هیأتی به نمایندگی از شرکت نفت انگلیس و ایران به ریاست «گس» روانه تهران کردند تا بلکه با اضافه کردن چند هزار لیره به قرارداد 1312 ه . ش مانع به ثمر رسیدن نهضت ملی نفت شوند.
بنابراین لایحه الحاقی گس گلشائیان با عجله تمام تهیه شد ودر حالی که عمر کوتاهی از مجلس پانزدهم باقی مانده بود با طرح دو فوریت تقدیم مجلس شد اما نطق های نمایندگان اقلیت در مجلس با حمایت و پشتیبانی افکار عمومی خارج از مجلس مانع تصویب آن شدند و رسیدگی نهایی پیرامون آن به مجلس شانزدهم موکول شد.
زمینه های ملی شدن نفت که از مجلس چهاردهم آغاز شده بود؛ برای طی مراحل نهایی خود نیاز به حضور آیت ا...کاشانی و دکتر مصدق در کنار هم داشت. هر چند مردم آیت ا...کاشانی را برای دوره چهاردهم به نمایندگی برگزیدند، اما این مسئولیت باعث آزادی وی از زندان متفقین نشد و او به مدت 28 ماه در زندان ماند و از درون زندان با بیانیه های خودبه مخالفت با انگلیسی ها برخواست و خواستار ملی شدن نفت بود. وی در زمان نخست وزیری قوام به وسیله او به قزوین تبعیدشد. قوام مانع از انتخاب او برای مجلس پانزدهم شد. هم چنین او پس از وقایع پانزده بهمن 1327 ه . ش و تیراندازی به شاه ابتدا به خرم آباد و سپس به لبنان تبعید شد، اما مردم که به ضرورت حضور او در مجلس در کنار دکتر مصدق پی برده بودند، او را به نمایندگی مجلس شانزدهم انتخاب کردند و او از تبعیدبازگشت و با استقبال با شکوه مردم وارد تهران شد.
حضور آیت ا...کاشانی در مجلس شانزدهم زمینه را برای ملی شدن نفت فراهم ساخت. در این زمان عده ای از اعضای کمیسیون نفت درخواست ملی شدن نفت را طرح کردند، حتی دکتر بقایی طرحی را به منظور ملی کردن نفت با یازده امضا تقدیم مجلس کرد، ولی به علت کمبود اعضاء در مجلس مطرح نشد. در این زمان آیت ا...کاشانی طی بیانیه ای از مردم ایران خواست که آنقدر درباره ملی شدن پافشاری کند تا طرفداران شرکت نفت، ناچار به اطاعت از افکار عمومی گردند.
در این زمان مهم ترین مانع برای ملی شدن نفت، رزم آرا نخست وزیر وقت بود. برای دفع این مهره استعمار، فدائیان اسلام وارد میدان شده، با گوله «خلیل طهماسبی» رزم آرا به قتل رسید و فردای آن روز کمیسیون نفت به اتفاق آراء اصل ملی شدن نفت را در سراسر ایران پذیرفت و از مجلس درخواست کرد برای تعیین عملی راه های ملی شدن نفت دو ماه مأموریت کمیسیون را تمدید کند. سرانجام مجلس شورای ملی در تاریخ 24 اسفند و مجلس سنا در تاریخ 29 اسفند گزارش کمیسیون را درباره ملی شدن نفت تصویب کرد. بدین ترتیب نفت ایران پس از 50سال ملی شد و کمیسیون مأمور شد که طرح عملی ملی شدن نفت را در مدت دو ماه تهیه کند. کمیسیون پس از دو ماه طرح اجرایی را طی 9 ماده تهیه و تصویب کرد.
پس از قتل رزم آرا دولت انگلیس قصد داشت از طریق انتخاب «حسین علا» به نخست وزیری نهضت را به سازش بکشاند، اما او پس از یک ماه و چند روز به ناچار استعفا داد و جمال امامی رئیس مجلس پیشنهاد نخست وزیری دکتر مصدق را ارائه کرد. آیت ا...کاشانی نیز دکتر مصدق را به این کار ترغیب کرد. ولی مصدق قبول پست نخست وزیری را مشروط به تصویب لایحه 9 ماده ای کمیسیون نفت کرد. پس از تصویب لایحه در مجلس مصدق نخست وزیر شد و مأمور اجرای ملی شدن صنعت نفت بر اساس لایحه 9 ماده ای گردید.
اما دولت انگلیس از داخل و خارج از روش های مختلف از جمله عوامل داخلی، شورای امنیت و دیوان لاهه مانع از تداوم کار می شد. تا زمانی که رهبران مذهبی و ملی نهضت با یکدیگر مخالفتی نداشتند، نهضت با پیروزی به پیش می رفت ولی پس از قیام 30 تیر حرکت های ناصحیح دکتر مصدق نظیر انتصابات نابجا، عدم تعقیب مسببین قیام 30 تیر، تقاضای اختیارات یک ساله، طرح تعطیلی مجلس، تولید و فروش مشروبات الکلی توسط دولت و ... باعث اختلاف فی مابین مصدق و آیت ا...کاشانی گردید و کم کم زمینه های داخلی و خارجی یک کودتای نظامی فراهم شد و سرانجام نهضت ملی شدن نفت با کودتای 28 مرداد شکست خورد و نفت ایران دوباره به دست استعمارگران افتاد.