دانش مناظره چیست

مناظره و احتجاج، از دیرباز در مجامع فرهنگی مسلمانان رواج فراوان داشته است، بلکه باید گفت: مناظره از همان روزگاران صدر اسلام، که یهود و نصار، به حضور پیامبر اسلام(ص) می رسیدند، آغاز گشت و رواج یافت.مناظره، موضوعی بسیار با اهمیّت است، ولی امری است بسیار ظریف و حساس و سودمند و گاه زیانبار.

اگر به صورتی درست انجام پذیرد، از مهمترین کارهای علمی، فرهنگی، دینی و سیاسی است. و اگر به صورتی غیر صحیح و نامناسب انجام پذیرد، نتیجه عکس خواهد داشت. در اواخر قرن چهارم، همزمان با عصر شیخ مفید، این دانش رواج فراوان داشته است. مفید نیز، به این مسأله اهمیت بسیار می داده است و بخش عمده ای از زندگانی خویش را صرف ترویج این دانش و عمل به آن کرد.

وی، دیدگاه کسانی که مناظره را ناروا می دانستند، نقد کرد و ضرورت و لزوم آن را اثبات کرد و در برخی از کتابهایش، از جمله: تصحیح الاعتقاد، والفصول المختاره، احتجاج و مناظره را سیره پیامبران و ائمه معصومین(ع) دانسته و روایاتی را نیز در تایید مناظره از ائمه(ع) نقل می کند و ستایش و عنایت ائمه(ع) را از مناظره کنندگان شیعی، دلیل بر اهمیت آنان به این دانش می داند. الفصول المختاره، 284/ و 287. تصحیح الاعتقاد، 201/ ـ 203.

شیخ مفید، در زمینه یاد شده در عمل نیز، دارای مقامی است بس ارجمند. روزگار مفید، دوره اوج مناظرات عالمان مذاهب اسلامی بود. بغداد، که مرکز کشور اسلامی به شمار می آمد، عالمان و صاحب نظران مذاهب گوناگون را در خود جای داده بود. مجالس بحث و مناظره در ابعاد گوناگون، کلامی، فقهی یکی پس از دیگری بر پا می گشت. مفید، در این مجالس شرکت می کرد و با عالمان فرق گوناگون، به مناظره می پرداخت و به اشکالات و شبهات پاسخ می گفت و از دیدگاههای شیعه دفاع می کرد. با معلومات وسیع و گسترده و با فهم نیرومند و نظرگاههای دقیق و با بیان زیبایی که داشت، بر حریفان پیروز می شد. برای آشنا شدن با قدرت استدلال و شیوه بحث و مناظرات مفید، نمونه ای از مناظرات وی را به اختصار، نقل می کنیم.

شیخ مفید، مدتی نزد ابویاسر درس خواند. او که دیگر قادر نبود به پرسشهای شاگردش پاسخ بدهد، او راهمراه راهنمایی به نزد علی بن عیسی رمانی، مفسر معروف قرآن و شاگرد ابن اخشید فرستاد ...

مفید، در نخستین روز ورودش، مشاهده کرد که مردی از رمانی درباره حدیث غدیر و حدیث غار پرسش کرد. او در پاسخ گفت:

(حدیث غدیر، روایت است و حدیث غار درایت. روایت به اندازه درایت الزام آور نیست.)

هنگامی که آن شخص بیرون رفت. مفید از رمانی درباره جنگ با امام عادل سؤال کرد. رمانی گفت: کافر است.

سپس گفت: فاسق است.

مفید پرسید: آیا علی(ع) بر حقّ بوده؟ رمانی پاسخ مثبت داد.

مفید درباره جنگ جمل و طلحه و زبیر سؤال کرد.

رمانی گفت: آنان توبه کردند.

مفید گفت: جنگ جمل درایت است و توبه آنان روایت.

رمانی، پس از این جلسه، مفید را به نزد ابو یاسر بازگرداند و یادداشتی هم به وی داد که به ابو یاسر بدهد. در آن یاداشت، به وی لقب مفید داده بود.شبیه همین مناظره را شیخ مفید، با قاضی عبدالجبار، یکی دیگر از مشایخ معتزله داشته است.

آگاهی از دانش مناظره

روشن است که نیرومندی در میدان مناظره و پیروزی بر مخالفان، تنها در گرو معلومات و حقانیت گوینده و احتجاج کننده نیست. بلکه به آگاهی از دانش مناظره و رعایت آداب و شرائط آن و پرهیز از آنان آن نیز بستگی دارد. مفید نیز این گونه بود. افزون بر اطلاعات وسیع و گسترده ای که در اصول و فروع و دانشهای گوناگون داشت در فن مناظره نیز استاد بود. گواه م، مناظراتی است که وی در کتابهایش، بویژه الفصول المختاره، آمده است.

این علم، در گذشته استادان و مربیانی داشته و کتابهایی نیز در این باره نوشته شده است از جمله به کتاب پر ارج منیة المرید فی آداب المفید و المستفید، شهید ثانی. وی، باب سوّم کتاب خود را به این بحث اختصاص داده است. متأسفانه چندی است که این علم به دست فراموشی سپرده شده است، با این که امروزه بیش از پیش، به این دانش احساس نیاز می شود. امید است که حوزه های علمیه با الگو قرار دادن مفید و آگاهی از دانش مناظره در مقابل دشمنان اسلام و شگردهای گوناگون آنان ایستادگی کنند.

الفصول المختاره

از آثار ارزنده شیخ مفید، کتاب الفصول المختاره یاد شده است. در این کتاب، مجموعه ای از مناظرات مفید، با دیگر عالمان و متکلمان مذاهب اسلامی، که در موضوعات گوناگون انجام گرفته گردآوری شده است.

در این کتاب، مناظرات شیخ مفید با عالمانی از رده ابوبکر باقلانی، رمانی، ابن اخشید، قاضی عبد الجبار معتزلی، قاضی ابوبکر سیار و... در کلام، فقیه و اخلاق، درج گردیده است. این گفتگوها از سویی گسترش دامنه شناخت و اطلاعات مفید را می رساند و از سوی دیگر، قدرت بحث و مناظره فکری، بحث و مناظره ای به دور از هرگونه تعصب و جانبداری بی جا. وی، در این مناظرات، به دور از جار و جنجال،توهین و ناسز، حقایق را با ستدلال به قرآن و سنّت و دلائل مورد پذیرش طرف گفتگو، روشن می کند. به گونه ای که عالمان در برابر دلائل استوارش سرتسلیم فرود می آورند. شیخ مفید، در این کتاب، گاه از مناظراتی که بین عالمان بزرگ شیعه و سنّی، در گذشته واقع شده است، استفاده می کند.براین اساس، در این کتاب مناظراتی از علی بن میثم با ابوالهذیل علاف و نصرانی در عقائد و مناظراتی از هشام بن حکم باضرار و یحیی برمکی... از فضل بن شاذان با برخی دیگر از عالمان اهل سنّت، آورده شده است.

کتاب یاد شده، چنانکه از نام آن پیداست، گزیده ای است از دو کتاب شیخ مفید: المجالس المحفوظه فی فنون الکلام، والعیون والمحاسن. این گزینش به دست با کفایت یکی از شاگردان برجسته اش، سید مرتضی، انجام گرفته است. سید مرتضی، در مقدمه کتاب، به این امر تصریح می کند. با این حال، کتاب به نام: الفصول المختاره من العیون والمحاسن، شهرت یافته است و به المجالس المحفوظه در پشت جلد چاپ شده آن، هیچ اشاره ای نشده است.

این کتاب، تاکنون در نجف چندین بار به چاپ رسیده و در قم، افست شده است.

در اواخر قرن یازدهم، این کتاب را آقا جمال الدین بن آقا حسین محقّق خوانساری، به تقاضای یکی از مقامات دولت شاه سلیمان صفوی ترجمه کرده است.

وی، مقدمه کوتاهی را که سید مرتضی بر این کتاب داشته و در آن، به انگیزه تالیف و نام کتاب اشاره کرده نیاورده است! خان بابا مشار، مصحح این اثر، آن را در پاورقی ذکر کرده و ترجمه آن را نیز در متن گنجانده است.مترجم، توضیحات اضافی خود ر، بین دو قلاب با (ی، م ـ ت) آورده است.

زندگینامه مختصری از شیخ مفید سید مرتضی و آثار آنان و مترجم، در مقدمه کتاب آمده است. امّا آقای خان بابا مشار، که مصحح کتاب است، عین احادیث مورد استناد را آورده است.

در ترجمه کتاب، عین آیات مورد استناد، آمده و پس از آن، ترجمه شده، ولی در احادیث به ترجمه فارسی آن اکتفاء شده است.

علامّه شیخ آقا بزرگ تهرانی، پس از آن که این کتاب را با استناد به مقدّمه آن، گزینشی از کتابهای مفید دانسته و به نُسخ موجود و گوناگون آن اشاره می کند و نسخه سید محمد علی بن السیّد محمد الموسوی اللاریجانی را دارای تعلیقاتی می داند که دانش و فضل و تبحر کاتب را نشان می دهد می نویسد:

(هو غیر المجالس المحفوظه وان اشترک بعض مطالبهما معاً وعدّهما فی کشف الحجب واحداً.)

الذریعه، ج244/16 شماره، 970.

در صورتی که کشف الحجب در ذیل عنوان المجالس المحفوظه می نویسد:

(هو (المجالس المحفوظه) مع کتاب العیون والمحاسن اصل لکتاب الفصول الّذی انتخبه السّید المرتضی.)

ولی عبارت کشف الحجب در ذیل عنوان: الفصول المختاره، این چنین است:

(وتعرف هذه الفصول الآن بمجالس الشیخ مفید.)

وسپس خطبه و مقدمه کتاب را می آورد که مطابق نسخه چاپ شده الفصول المختاره می باشد. شاید علامه تهرانی با توجه به عبارت فوق این نظر را ابراز کرده است.

ارزش و اهمیّت این کتاب

شیخ مفید، در کتابهایش، بویژه همین کتاب، به استادی ماهر در فنّ مناظره صحیح، جلوه می کند. این کتاب از آن جهت که مطالب کلامی فقهی و اخلاقی را به صورت مناظره آورده، کتابی است مفید و سودمند.

مفید، در خاتمه کتاب روایتی را درباره اهمیّت بحث و گفتگوی دینی آورده که با نقل و ترجمه آن، معرفی این کتاب را به پایان می بریم:

یکی از اصحاب امام صادق(ع) می گوید: عازم مدینه بودم. برای خداحافظی خدمت امام رسیدم. آن حضرت فرمود:

(ابلغ موالینا السلام و او صهم بتقوی اللّه والعمل الصالح وان یعود صحیحهم مریضهم ولیَعُد غنیهم علی فقیرهم وان یشهد حیّهم جنازة میتهم وان یتلاقوا فی بیوتهم. وان یتفاوضوا علم الدین، فان فی ذلک حیاة لامرن، رَحِمَ اللّه عبداً احیی امرنا.

واَعلمهم یا خیثمه، انّه لایغنی عنهم من اللّه شیاً الا العمل الصالح، فان ولایتنا لاتنال اِلاّ بالورع وانّ اشد الناس عذابا یوم القیامه، من وصف عدل، ثم خالفه الی غیره.)287.

به پیروان ما سلام برسان و آنان را به تقوی و عمل صالح سفارش کن. بگو: تندرستان به عیادت بیماران بروند. توانگران به ناتوانان برسند. زنده ها در تشیع جنازه مرده ها حاضر شوند. برای دیدار به خانه های یکدیگر بروند و اطلاعات دینی و اعتقادی ر، با هم، در میان بگذارند و درباره آن بحث و گفتگو کنند. زیرا این کار سبب زنده ماندن امر ماست. خدا بیامرزد کسی که امر ما را زنده نگه دارد.

ای خیثمه به شیعیان بگو که در پیشگاه خداوند، جز عمل صالح و کار خوب، هیچ چیز به کار نمی آید و داخل شدن در جرگه ولایت م، جز با پارسایی امکان پذیر نیست. و در روز قیامت، سخت ترین عذاب به کسی خواهد رسید، که در دنی، درباره عدالت و حق، سخن بگوید، ولی خود، در عمل، راه دیگری پیموده باشد.

امام صادق(ع) در حدیث فوق به مسأله گفتگوی دینی بسیار اهمیت می دهد و شیعیان را بدان فرا می خواند، زیرا که از این طریق بر آگاهی و رشد آنان افزوده شده و زمینه تعهّد آنان بیشتر می گردد.