5 ادب دعا و طلب حوائج

هر یک از عبادات دارای آداب و مناسک ویژه ایست و از آنجا که در قرآن از دعا به عبادت تعبیر شده است، آداب خاصّی را می طلبد. رعایت کردن آداب دعا و حاجت طلبی در برآمدن حاجات و استجابت دعاها تأثیر بسزایی دارند.

از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود: «إیاکُمْ أنْ یسْأَلَ أحَدُکُمْ رَبَّهُ شَیئَاً مِنْ حَوَائِجِ الدُّنْیا وَ الآخِرَةِ حَتَّى یبْدَءَ بِالثَّنَاءِ عَلَى اللّهِ وَ المِدْحَةِ لَهْ وَ الصَّلَوةِ عَلَى النَّبِىِّ وَ آلِهِ ثُمَّ الاعْتِرَافِ بِالذَّنْبِ ثُمَّ المَسْألَةَ»:[1] بپرهیزید از این که کسى از شما، چیزى را از خدا بخواهد مگر این که نخست مدح و ثناى الهى بجا آورد و درود بر پیامبر و آل او بفرستد، سپس اعتراف به گناه خویش کند و بعد چیزى را از خدا بخواهد». در بسیاری از روایات اسلامی به آداب دعا و حاجت طلبی اشاره شده است که برخی از این آداب عبارتند از:

1 ـ خواندن خداوند با اسماء و صفات الهی: در آیات ابتدای سوره غافر، حاملان عرش الهى، راه و رسم دعا را به مۆمنان مى ‏آموزند. نخست، تمسّک به نام پروردگار با ندای «رَبَّنا»، سپس او را به صفات جمال ستودن و از مقام رحمت و علم بى ‏پایانش مدد خواستن با ندای «وَسِعَتْ کُلَّ شَىْ‏ءٍ رَحْمَةً وَ عِلْماً». سرانجام وارد در دعا شدن، و مسائل را به ترتیب اهمیت خواستن، و با شرائطى که زمینه استجابت را فراهم مى‏سازد، مقرون ساختن، «فَاغْفِرْ لِلَّذِینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ». سپس دعا را با ذکر اوصاف جمال او، و توسّل مجدّد به ذیل رحمتش، پایان دادن. جالب توجّه این که، حاملان عرش در این دعا، روى پنج وصف از مهمترین اوصاف الهى تکیه مى‏کنند: ربوبیت، رحمت، قدرت، علم و حکمت او.[2]

مطالعه آیات قرآن مجید، نشان مى‏دهد که «اولیاء اللّه» اعم از پیامبران و فرشتگان و بندگان صالح، به هنگام دعا سخن خود را با «رَبَّنا»، یا «رَبِّى»، شروع مى‏کردند. حضرت آدم(علیه السلام) مى‏گوید: «رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا»: (پروردگارا! من و همسرم بر خود ستم کردیم). حضرت نوح(علیه السلام) عرض مى‏کند: «رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَىَّ»: (پروردگارا! من و پدر و مادرم را بیامرز). حضرت ابراهیم(علیه السلام) مى‏گوید: «رَبِّ اغْفِرْ لِی وَ لِوالِدَىَّ وَ لِلْمُۆمِنِینَ یومَ یقُومُ الْحِسابُ»: (پروردگارا! من و پدر و مادرم و همه مۆمنان را در روزى که حساب بر پا مى‏شود ببخش). حضرت یوسف(علیه السلام) مى‏گوید: «رَبِّ قَدْ آتَیتَنِى مِنَ الْمُلْکِ»: (پروردگارا! بهره‏اى از حکومت به من رحمت فرموده‏اى). و حضرت موسى(علیه السلام) مى‏گوید: «رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَىَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ»: (پروردگارا! به خاطر نعمتى که به من داده‏اى پشتیبان مجرمان نخواهم بود). و پیامبر بزرگ اسلام(صلی الله علیه و آله) عرضه مى‏دارد: «رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ»: (پروردگارا! من از وسوسه‏هاى شیاطین به تو پناه مى‏برم).

یکی از آداب دعا رعایت زمان و مکان شایسته برای آن است. دعاهایی هستند که وقت مختّصی دارند یا برای مکان و موقعیت خاصّی در نظر گرفته شده اند. به عنوان نمونه برای ماههای رجب، شعبان و رمضان، دعاهای مختصّی از سوی معصومین(علیه السلام) نقل شده است. علاوه بر این، برخی از زمان ها و مکان ها نیز دارای ارزش و اعتبار ویژه ای هستند که هرگونه دعا و طلب حاجت در این زمانها و مکان ها پسندیده و در شرف اجابت است. به عنوان نمونه شب و روز جمعه دارای این ویژگی است

 و مۆمنان طبق آیات آخر سوره آل عمران چندین بار، این تعبیر را تکرار مى‏کنند، از جمله مى‏گویند: «رَبَّنا ما خَلَقْتَ هَذا باطِلًا»: (پروردگارا! این آسمان‏ها و زمین پهناور را بیهوده نیافریده‏اى!) از این تعبیرات به خوبى استفاده مى‏شود که، بهترین دعا آن است که از مسأله ربوبیت پروردگار آغاز شود. درست است که نام مبارک «اللّه» جامع‏ترین نامهاى خدا است ولى از آنجا که تقاضا از محضر پر لطف او تناسب با مسأله ربوبیت دارد، خواندن خداوند به این نام در آغاز دعاها از هر نام دیگر، مناسب ‏تر و شایسته‏تر است.[3]

2 ـ صلوات بر پیامبر(صلی الله علیه و آله ) و اهل بیت(علیه السلام): یکی دیگر از آداب دعا که اثر زیادی در استجابت آن نیز دارد، صلوات و درود بر پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و خاندان پاکش می باشد. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «هرگاه کسى به درگاه خداى عزوجل حاجتى دارد، باید با صلوات بر محمد و آلش شروع کند، سپس حاجت خود را بخواهد و در آخر هم به صلوات بر محمد و آل محمد پایان دهد؛ زیرا خداى عزوجل کریم‏تر از آن است که دو طرف دعا را بپذیرد و وسط دعا را واگذارد؛ زیرا صلوات بر محمد و آل محمد محجوب نیست».‏[4] همچنین ایشان در سخن دیگری می فرماید: «کُلُّ دُعاءٍ یدْعَى اللّهُ عَزَّوَجَلَّ بِهِ مَحْجُوبٌ عَنِ السَّماءِ حتّى یصَلَّى عَلى‏ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ: هر دعایى که خداوند عزوجل به آن خوانده شود از رفتن به آسمان محجوبست تا صلوات بر محمد و آل محمد فرستاده شود».[5]

3 ـ با تضرّع: یکی دیگر از آداب دعا عبارت است از اینکه (پروردگار خود را ـ آشکارا ـ از روى تضرّع و در پنهانى بخوانید): «اُدْعُواْ رَبَّکُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْیةً».[6] نقل شده است که حضرت صادق(علیه السلام) به ابو ‏بصیر فرمود: «اگر از وقوع چیزى ترس داشته باشى، یا حاجتى خواستى، به نام خدا دعا آغاز کن و او را چنانچه شایسته اوست تمجید و ستایش کن و بر پیامبر(صلی الله علیه و آله ) صلوات فرست و حاجت خود را بخواه و خود را به گریه وادار کن اگر چه بسا اندازه سر مگسى باشد، همانا پدرم همیشه مى‏فرمود: نزدیکترین حالى که عبد به پروردگار عزوجل دارد آن زمانى است که در سجده باشد در حالى که اشک مى‏ریزد».[7]

تضرّع در مقابل پروردگار باید از خوف الهی و با امید به رحمتش باشد. قرآن می گوید: (خداوند را از روی ترس و امید بخوانید): «وَادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً».[8]امام باقر(علیه السلام) فرمود: «ما مِنْ قَطْرَةٍ أحَبُّ إلىَ اللّهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ قَطْرَةِ دُمُوعٍ فى سَوادِ اللَّیلِ مَخافَةً مِنَ اللّهِ لایرادُ بِها غَیرُهُ»:[9](قطره ‏اى نزد خداوند محبوبتر نیست از آن قطره اشکى که در ظلمت شب از خوف خدا بریزد و جز خدا چیز دیگرى منظور نداشته باشد).

4 ـ دعای عمومی و برای دیگران: یکی از آداب دعا و طلب حوائج اینست که به صورت عمومی برگزار شود و جملات دعا نیز عمومی باشد و شامل افراد دیگری غیر از دعاکننده نیز شود. از امام صادق(علیه السلام) نقل شده است که فرمود: «ما اجتمع اربعة قط علی امر واحد فدعوا الا تفرقوا عن اجابة»: (هیچگاه چهار نفر با هم دست به دعا برنمی دارند، جز آن که وقتی پراکنده شوند دعایشان به اجابت رسیده باشد).

حضرت صادق(علیه السلام) به ابو ‏بصیر فرمود: «اگر از وقوع چیزى ترس داشته باشى، یا حاجتى خواستى، به نام خدا دعا آغاز کن و او را چنانچه شایسته اوست تمجید و ستایش کن و بر پیامبر(صلی الله علیه و آله ) صلوات فرست و حاجت خود را بخواه و خود را به گریه وادار کن اگر چه بسا اندازه سر مگسى باشد، همانا پدرم همیشه مى‏فرمود: نزدیکترین حالى که عبد به پروردگار عزوجل دارد آن زمانى است که در سجده باشد در حالى که اشک مى‏ریزد»

به همین جهت به شرکت در مجالس عمومی قرائت ادعیه و زیارات تأکید شده است. زیرا در این نوع مراسمات، دعاها نوعا عمومی هستند و شامل همه افراد می شوند؛ به همین خاطر در تسریع استجابت دعا و حوائج نقش به سزایی دارند. پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله ) می فرماید: «اذا دعا احدکم فلیعم»: (هرگاه یکی از شما دعا می کند باید به طور عمومی دعا کند). در بسیاری از دعاهای قرآنی، طلب حاجات به صیغه جمع آمده است می گوید: «ربّنا آتِنا»،[10] «ربّنا لا تۆاخِذنا»،[11] «ربّنا لا تُزِغْ قُلوبَنا»،[12] «فاغْفِر لنا ذُنوبنا»،[13] «واجْعَل لنا»،[14] «ربّنا ظَلَمْنا أنفُسَنا وإنْ لم تَغْفِر لنا وترْحَمْنا»،[48] «ربّنا افْرِغْ علینا صَبْراً».[15]

علاوه بر این، دعاکردن در حقّ دیگران، به خصوص فرزندان، والدین، دوستان، همسایگان، مرزداران کشور اسلامی و همه مومنین، موجب استجابت دعا در حقّ دعاکننده و دعاشونده می شود.

خلاصه اینکه دعا برای دیگران، علاوه بر آنکه موجب رواشدن حوائج می شود؛ روح مهرورزی و همدلی در مشکلات را در بین افراد جامعه دو چندان می کند.

5 ـ رعایت زمان و مکان در دعا: یکی از آداب دعا رعایت زمان و مکان شایسته برای آن است. دعاهایی هستند که وقت مختّصی دارند یا برای مکان و موقعیت خاصّی در نظر گرفته شده اند. به عنوان نمونه برای ماههای رجب، شعبان و رمضان، دعاهای مختصّی از سوی معصومین(علیه السلام) نقل شده است. علاوه بر این، برخی از زمان ها و مکان ها نیز دارای ارزش و اعتبار ویژه ای هستند که هرگونه دعا و طلب حاجت در این زمانها و مکان ها پسندیده و در شرف اجابت است. به عنوان نمونه شب و روز جمعه دارای این ویژگی است.

کربلا نیز از مکان های ویژه ایست که اجابت دعا در آن به اجابت می رسد. حدیث است که خداوند به عوض شهادت امام حسین(علیه السلام) چهار خصلت به او کرامت فرمود که اجابت دعا در زیر قبّه ایشان، یکی از این خصال است.[16]

این موارد بخشی از آدابی بود که در دعاخوانی و حاجت طلبی رعایت آنها توصیه شده است. برای آگاهی بیشتر در این زمینه می توانید به کتب ادعیه مراجعه کنید.

پی نوشت ها :

[1]- سفینةالبحار،جلد 1،صفحه 448 و 449.

[2]- تفسیرنمونه،جلد‏20،صفحه 42.

[3]- تفسیر نمونه، جلد‏20، صفحه 46.

[4]- اصول کافى،جلد 2، صفحه 494،

[5]- اصول کافی، جلد 2، صفحه 493،

[6]- سوره اعراف، آیه 55.

[7]- اصول کافى،جلد 2، صفحه 482،

 [8]- سوره اعراف، آیه 56.

[9]- اصول کافى ، جلد 1، صفحه 484.

[10]- سوره بقره، آیه 201.

[11]- سوره بقره، آیه 286.

[12]- سوره آل عمران، آیه 8.

[13]- سوره آل عمران، آیه 16.

[14]- سوره نساء، آیه 75.

[15]- سوره اعراف، آیه 23.

 [16]- عرفان اسلامى، حسین انصاریان، جلد‏6، صفحه 235.

منبع : سایت آیت الله مکارم شیرازی ،مقاله ادب دعا در محضر خدا ،حجت الاسلام حسین الادری

تبیان