میدان نقش جهان

گرچه چندین نقش موزون داشت در هر گوشه ای
زین عمارت شد بلند آوازه ی نقش جهان
صائب تبریزی

اصفهان بعد از قتل عام تیمور و خرابی هایی كه به آن راه یافت از حشمت و ابهت سابق افتاد تا قرن 11 هجری كه شاه عباس اول آنجا را به پایتختی خود انتخاب نمود و دستور ساختن كاخها و مساجد و خیابانها و پلهای آن را داد و این انتخاب حدود سالهای 1000 تا 1006 هجری صورت گرفته است و بسط و توسعه و تزئین شهر با میادین و عمارات و مساجد و پلها تا آخرین سال سلطنت این شهریار صفوی ادامه داشته و جانشیان او نیز به وی تأسی كرده اند.از شهر و توصیف كاملی كه سیاحان اروپایی در دوره شاه عباس مانند "پی یترو دولا واله" ایتالیایی و "شاردن" سیاح معروف فرانسوی داده اند به اعتبار و عظمت این شهر می توان پی برد. 
 

میدان نقش جهان یا میدان امام
یش از آن‌ که شهر اصفهان به پایتختی ایران صفوی برگزیده شود در این میدان باغی گسترده وجود داشته ‌است بنام نقش جهان. در کتاب تاریخ عالم آرای عباسی، ذکری از میدان نقش جهان آمده‌ است. به هر حال پیش از احداث میدان به شکل فعلی، حداقل بخشی از باغ نقش جهان به نام میدان معروف بوده‌ است ولی به هرحال در سال ۱۰۰۴ قمری، جایگاهی به نام میدان نقش جهان در بخشی از باغ وجود داشته ‌است. این میدان در سدهٔ یازدهم هجری قمری (سدهٔ هفدهم میلادی) یکی از بزرگ‌ترین میدان‌های جهان بوده ‌است و در دوره شاه عباس و جانشینان او محل بازی چوگان، رژهٔ ارتش، چراغانی، و محل نمایشهای گوناگون بوده‌است. یکی از اولین مراسم رسمی که در این میدان برگزار شده‌ است، بازگشت پیروزمندانه امامقلی خان از فتح جزیره هرمز به پایتخت (اصفهان) بوده‌ است. شاردن نوشته است: 
این میدان یكی از زیباترین میدانهای جهان است كه شكل مربع مستطیل دارد به طول 440 قدم و عرض 160 قدم (طول این میدان از شمال به جنوب بالغ بر 507 متر و عرض آن حدود 165 متر است). اطراف میدان نهری است كه با آجر و آهك سیاه كه از سنگ سخت تر است ساخته شده این نهر به عرض 6 پا و ازاره های آن از سنگ سیاه است و پیاده رو های آن به اندازه 1 پا بلندتر است. عرض سنگها به اندازه ای است كه چهار نفر به آسانی می توانند روی آن پهلوی یكدیگر حركت كنند. بین این نهر و اتاقهای اطراف میدان فضایی به عرض 20 پا وجود دارد. در اطراف میدان 200 اتاق است كه همه به یك اندازه و به یك سبك و دو طبقه ساخته شده است. اتاقهای طبقه زیرین هر یك عبارت است از 2 دكان كه یكی رو به میدان و دیگری به طرف بازار است. طبقه بالا نیز عبارت است از 4 اتاق كه 2 تای آن به طرف میدان و 2 تا در عقب واقع است. هر یك اتاقهای رو به میدان ایوانی دارد و جلوی آنها طارمی هایی است كه با آجر و گچ به رنگ سبز و قرمز ساخته شده و بی اندازه به چشم زیبا می آید. هر یك از اتاقهای به طرف بازار راههایی دارد كه در موقع تابستان بسیار خنك می باشد. غیر از این اتاقها در اطراف میدان بناهای بزرگی است كه عبارتند از "درقصر سلطنتی" یعنی عمارت عالی قاپو و "در حرمسرا" در سمت مغرب و "مسجد صدر" یعنی مسجد شیخ لطف الله و یك عمارتی كه ماشینهای متعددی در آن قرار دارد و آنرا ساعت سازی می نامند در طرف مشرق (عمارت ساعت که به کلی تخریب و بنای مسجد شیخ لطف الله بجای آن ساخته شد). در جنوب میدان مسجد جامع عباسی و در شمال آن بازار واقع شده (سر در قیصریه). میدان دارای دوازده مدخل عمده و چند مدخل كوچك است. در مركز میدان دكل بزرگی بوده است به بلندی 120 پا كه در روزهای رسمی برای نشانه زدن به كار می رفته (که امروزه به کلی از میان رفته‌است). در شمال و جنوب میدان به فاصله 35 پا از نهر 2 ستون سنگی واقع شده كه دروازه های بازی چوگان است. سید عبد الحسین خاتون آبادی (1039-1105) مولف تاریخ "وقایع السنین والاعوام" معاصر با جانشینان شاه عباس كبیر تاریخ ساختن بنای میدان نقش جهان را در سال 1011 هجری بیان كرده است. تاورنیه سیاح دیگر فرانسوی كه از 1041 تا 1078 هجری قمری (1632-1668 میلادی) 6 سفر به مشرق زمین كرده و بیش از 9 بار ایران را دیده است نوشته است: "وقتی شاه می خواهد تیر اندازی كند جام زرینی روی دكل نصب می نمایند باید سوار در سر تاخت بیاید، از زیر آن بگذرد و بعد با قیقاج با تیر و كمان آن جام را بزند. این هم از رسوم قدیمی ایران است كه در حال فرار با قیقاج دشمن خود را می كشند. هر كس جام طلا را با تیر بزند از آن او خواهد بود و من خودم دیدم كه شاه صفی در پنج تاخت 3 جام را با تیر فرود آورد." شاردن نوشته است كه:
"روی بناها و اتاق های اطراف میدان از بالا تا پائین جای چراغ ساخته شده كه در جشنها و اعیاد روی آنها چراغ گذارده و روشن می كنند و در هیچ كجای دنیا چنین چراغانی دیده نمی شود زیرا تعداد این چراغها در حدود پنجاه هزار عدد می شود. شاه عباس كبیر از این كار بسیار لذت می برد و اغلب دستور چراغانی می داد ولی جانشیان او چندان توجهی به این كار نداشتند. در دو طرف درقصر سلطنتی (عمارت عالی قاپو) به فاصله 110 قدم طارمی چوبی منقشی است كه در داخل فضای بین آن و دیوار قصر 110 توپ چدنی سبز رنگ قرار داده اند. اغلب این توپها، توپهای كوچك صحرایی است به استثنای دو توپ بزرگ و از نوع خمپاره انداز كه ایرانیان به آنها شتر می گویند. این توپها ساخت اسپانیا و جزء غنائمی است كه ایرانیان هنگام فتح هرمز از قلاع پرتغالیها به چنگ آورده اند و این غنائم در تمام شهرهای ایران و از آن جمله اصفهان توزیع شد. در گوشه در حرمسرا دو پایه ستون مرمری بسیار زیبا و گرانبهایی وجود دارد كه از خرابه های تخت جمشید آورده اند. (شاید مقصود شاردن از دو پایه ستون مرمری، دو سر ستون دارای نقوش برجسته است كه از سالها پیش در اصفهان بوده و آنها را از آثار دوره ساسانی پنداشته اند. از دو سر ستون مزبور یكی از آنها كه كامل بوده فعلاً در موزه ایران باستان در تهران است و دیگری كه در گوشه های آن شكستگی دارد در عمارت چهلستون اصفهان نگهداری می شود.) سمت سر در بازار در شمال میدان دو ایوان سر پوشیده است كه آن را "نقاره خانه" می خوانند و هنگام غروب و سحر با نقاره و كوس و طبل و دهل و كرنا نغماتی می نوازند. در هر طرف میدان درختهای چنار كاشته اند و بدون آنكه جایی را از نظر مستور بدارند، اطراف میدان را مانند چتری پوشانده اند. این درختها به زیبایی میدان می افزاید مخصوصاً در تابستان و هنگامی كه میدان را آب پاشی كرده باشند و نهر نیز پر از آب باشد. از این جهت است كه من تصور می كنم زیباترین میدانهای ایران میدان اصفهان باشد." در سال 1809 میلادی (1223 هجری) یكی از سیاحان معروف فرانسوی به نام موریه این میدان را دیده و می نویسد كه "تمام درختان را از ریشه در آورده و به جای آنها درختان چنار و تبریزی تازه ایی نشانده اند كه سایه مطلوبی ندارد و میدان دارای آن نظم و ترتیب و منظره ای كه شاردن شرح می دهد نیست."
منبع:
پرتال اصفهان