پرواز با اجازه!

شفاعت یکی از مسائل مهم اعتقادی و دینی است و در قرآن مجید و روایات معصومین (علیه السلام) از آن بسیار یاد شده است. امّا در مورد شرایط و فلسفه شفاعت بایستی بیشتر بررسی شود. این نوشتار می کوشد از این زاویه به بحث شفاعت بپردازد.

شفاعت یعنی چه؟!

شفاعت از واژه ی «شفع» گرفته شده است و در معنای شافع گفته شده است که شافع کسی است که چیزی برای غیر خود طلب می کند و یا آن که گفته می شود شفاعت منضم شدن کسی به دیگری است به منظور این که او را یاری داده و از طرف او خواسته هایش را بخواهد. حضرت علی (علیه السلام) در این مورد چنین فرمایند: الشفیع جناح الطالب؛ شفاعت کننده برای طالب آن به منزله ی بالی است که با کمک آن به مقصد می رسد.

شفاعت مصطلح!

آنچه در بحث های اعتقادی از شفاعت مورد نظر است، شفاعتی است که یک طرف آن خداوند باشد. یعنی شفاعت کننده بین خلق و خالق واسطه شود. بنابراین شفاعت در این معنا قرار گرفتن موجودی قوی تر در کنار موجود ضعیف تر و کمک کردن به او برای پیمودن مراتب کمال است که همانا شفاعت اولیای خدا برای خلق در نزد خالق است.

اثبات شفاعت

اصل شفاعت از ضروریات مذهب شیعه است و آیات و اخبار بسیار بر آن دلالت دارد. برخی از آیات شریفه دال بر اصل شفاعت عبارتند از:
«و لا تنفع الشفاعة عنده الا لمن اذن له؛ شفاعت سودی ندارد مگر برای کسی که خداوند اذن داده باشد.»
(سباء/23)
«یومئذ لا تنفع الشفاعة الا من اذن له الرحمن و رضی له قولاً؛ روز قیامت شفاعت نفعی ندارد مگر برای کسی که خداوند رحمان برایش اذن داده و از سخنش راضی باشد.» (طه/109)
«ما من شفیع الا من بعد اذنه؛ هیچ شفاعت کننده ای جز به اذن خداوند نیست.» (یونس/3)
«ولا یشفعون إلا لمن ارتضی؛ و آن ها شفاعت نمی کنند مگر برای کسی که خدا از او خشنود است.» (انبیاء/ 28)

شفاعت به عنوان یک اصل اعتقادی شیعی دارای اثرات سازنده تربیتی است و در صورت فهم صحیح آن جز به اینکه از ضروریات است نمی توان اذعان داشت

و آیات بسیار دیگری که در همه ی آن ها شفاعت مشروط به اذن و رضایت پروردگار متعال است و از این رو ضمن اثبات اصل شفاعت شرایط آن را نیز بیان می دارد.

شرایط شفاعت!

بر این اساس مهم ترین شرط شفاعت و اجرای اصل شفیع شدن میان خداوند متعال و مخلوقات، داشتن اذن و جواز از جانب حق تعالی است. یعنی پروردگار عالم به برخی از بندگان خود اجازه و اذن فرموده است که سایر مخلوقاتش را نزد او شفاعت کنند. امّا برای گرفتن اذن از جانب الهی باید شرطی را دارا بود که خود آیات کریمه بدان اشاره فرمودند که همانا رضایت و خشنودی پروردگار از آن افراد است.
 بنابراین بایستی کسانی شفیع نزد خدا باشند که خدا از آن ها راضی باشد و بدان ها اذن شفاعت داده باشد. تا اینجا دو شرط اصلی برای شافع یعنی شفاعت کننده مطرح شده است. امّا خود شفاعت شونده نیز بایستی شرایط داشته باشد تا بتواند نزد خداوند مورد شفاعت واقع شود!

شرایط شفاعت شونده!

براساس روایات و نیز آیات الهی مهم ترین شرط شفاعت شونده داشتن ایمان است. افرادی که ایمان به خدا  و روز رستاخیز و شفاعت شفیعان الهی ندارند مورد شفاعت واقع نمی شوند. از دیگر شرایط شفاعت طبق روایتی شریف از امام صادق (علیه السلام) آن است که تارک الصلوة نباشد و نماز را سبک نشمارد. همچنین سایر واجبات دینی را از روی عمد ترک نکند مثلاً تارک زکات و یا تارک حج نباشد. همچنین در آیه ی شریفه می فرماید: «و ما للظالمین من حمیم و لا شفیع» براساس انتظار، شفاعت در مورد کسی که ظالم است مطرود می شود و از جمله شرایط شفاعت شونده آن است که از ظالمان نباشد که البته با توجه به فرهنگ قرآنی ظلم اقسام گوناگون دارد که عبارتند از ظلم به خدا، ظلم به نفس و ظلم به دیگران. 
انواع و اقسام گناهان که حق الله و حق الناس را مورد تجاوز قرار می دهد و نیز گناه که ظلم در حق نفس است، همگی از مصادیق ظلمند و مرتکب آن ها از ظالمان به شمار می رود. از این رو به هر میزانی که انسان حق خود و خدا و خلق را رعایت نکند شرایط مورد شفاعت قرار گرفتن را در خود کمتر می کند. در آیات شریفه 43 تا 48 سوره ی مبارکه مدثر می فرماید:
«قالوا لم نک من المصلیّن و لم نک نطعم المسکین و کنّا نخوض مع الخائفین و کنّا نکذّب بیوم الدین حتّی اتنا الیقین فما تنفعهم شفاعة الشافعین؛ آنان جواب می دهند که ما از نمازگزاران نبودیم و مسکینی را طعام ندادیم و ما با اهل باطل به بطالت پرداختیم و ما روز جزا را تکذیب کردیم تا آنکه (به مرگ) یقین به قیامت یافتیم. پس در آن روز شفاعت شفیعان در حق آن ها هیچ پذیرفته نشود.» (43 تا 48/ موثر)

شفاعت شونده ها!

براساس آیات شریفه و روایات معصومین(علیه السلام) شفاعت نصیب کسانی خواهد شد که اهل نماز و زکات باشند و به روز معاد و شفاعت شفیعان ایمان داشته باشند. کسانی که عمر خویش را به بطالت نگذرانند و از لحظه لحظه های آن بهره مند شده باشند. با توجه به این شرایط و نیز شروط لازم برای شافع و شفاعت کننده معلوم می شود که فلسفه ی شفاعت چیست!

فلسفه شفاعت!

حال با توجه به شرایط شفاعت کننده و نیز شفاعت شونده معلوم می شود که شفاعت یک اصل تربیتی در اعتقادات شیعی است و از جهات مختلف آثار سازندگی و تربیت کنندگی دارد. شفاعت روندی است که در طی آن شافعی که مورد رضایت حق است خود انسان کامل است و ولی خداست و از جانب پروردگار اذن شفاعت دارد که کسی را مورد شفاعت و یاری قرار می دهد که خود او نیز شرایطی دارد که از جمله ایمان و عمل صالح است.

شفاعت نصیب کسانی خواهد شد که اهل نماز و زکات باشند و به روز معاد و شفاعت شفیعان ایمان داشته باشند. کسانی که عمر خویش را به بطالت نگذرانند و از لحظه لحظه های آن بهره مند شده باشند

با توجه به فرمایش نورانی امیرالمومنین (علیه السلام) شفاعت برای آن فرد همچون بالی است که او را در رسیدن به مقصد یاری می دهد. گویی شفاعت شونده خود در مسیر و صراط مستقیم در حال رفتن است و انحرافی در مسیر ندارد امّا شفاعت شفیع او را پر و بال می دهد و به سوی مقصد او را صعود می دهد. 
بنابراین معنای درست شفاعت در ارتباطی صحیح میان شفیع و مورد شفاعت قرار گیرنده فهم می شود و جز این نیست که اثر چنین ارتباطی اولاً یک رابطه ی معنوی با اولیای خدا که شفیعان روز جزا هستند رخ می دهد که در اثر این ارتباط معنوی مراحل رشد و کمال آدمی به خوبی طی می شود و او می کوشد موجبات رضایت آن ها را فراهم آورده و از موجبات غضب و ناراحتی ایشان بر حذر باشد.
ثانیاً در اثر فهم صحیح معنای شفاعت، کسی که امید شفاعت دارد کوشش می کند که شرایط شفاعت شونده را در خود ایجاد کند که این همانا مطلب و مرضی حضرت حق است. بنابراین شفاعت به عنوان یک اصل اعتقادی شیعی دارای اثرات سازنده تربیتی است و در صورت فهم صحیح آن جز به اینکه از ضروریات است نمی توان اذعان داشت.

سخن آخر...

هر برداشت دیگری از شفاعت و هر قرائت متفاوتی از آن که با روح سازندگی و تکامل طلبی شیعی منافات داشته باشد از نظر عقل و شرع مطرود و منکوب است.

ن. رادفر                

منابع:
1- اصول اعتقادات- حجة الاسلام اصغر قائمی-
2- محجةالبیضاء- مرحوم فیض کاشانی-
3- تفسیر نمونه- آیت الله مکارم شیرازی
4- بررسی مسائل اسلامی- شهید بهشتی
5- عدل الهی- شهید مطهری