با خودم عهد کرده بودم تا هر وقت ایام شهادت یا ولادت یکی از ائمه ی معصومین فرا رسید، سعی ام بر این باشد که از بوستان آن امام گلی چیده و آن را در گلدان زندگی گذاشته و با عمل، آن را زینت بخش خانه ام  کنم.

یکی از دغدغه ها و سؤالات ذهن من در این ایام این است که آیا مومن، همیشه باید خوش گمان به دیگران باشد یا در مواردی می تواند سوء ظن هم داشته باشد و همیشه بد گمانی گناه نیست؟  
با این رویکرد به سراغ روایاتِ رسیده از امام هادی علیه السلام رفتم تا چشمم به این روایت زیبا افتاد که برایم جالب توجه بود.

هنگامى كه صلاح و نیكى بر زمان و اهلش ظاهر گردد اگر كسى در این حال گمان بد به دیگرى برد كه از او گناهى ظاهر نشده به او ستم كرده است و هنگامى كه فساد بر زمان و اهلش مستولى گردد هر كس گمان خوب به دیگرى ببرد خود را فریب داده است

«در کتاب اصول کافی، کلینی با سند خود از علی بن محمد نوفلی نقل می کند که گفت: از امام هادی علیه السلام شنیدم که می فرمود: چون جور و ستم، بیشتر از حق [و عدل در میان مردم] رواج داشت، روا نیست که کسی به کسی خوش گمان باشد تا در عمل، او را بشناسد». (مویّدی،1388، ص 313)

هر چند اصل بر حسن ظن مسلمانان نسبت به یكدیگر است؛ خداوند در آیه ی 12 سوره ی حجرات می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید، از گمان ها جداً بپرهیزید، زیرا که (پیروی) برخی از گمان ها (گمان بدی که مخالف واقع باشد) گناه است] و در روایات دستور داده شده كه اعمال برادرت را بر نیكوترین وجه ممكن حمل كن، تا دلیلى بر خلاف آن قائم شود، و هرگز نسبت به سخنى كه از برادر مسلمانت صادر شده گمان بد مبر، مادام كه مى توانى محمل نیكى براى آن بیابى، حمل بر صحت کن. (تفسیر نمونه، ج 22، ص 183)
در حدیث دیگرى از امام صادق (علیه السلام) مى خوانیم: هنگامى كه شخص با ایمان برادر مسلمانش را متهم كند ایمان در قلب او ذوب مى شود همان گونه كه نمك در آب. (الكافی، دارالحدیث، ج 3، ص 440)
اما این آیه و روایت برای همه ی شرایط و زمان ها یکسان نیست بلکه این خوش گمانی نسبت به خداوند و مومنین است و برای زمانی است که چهره ی صلاح و نیکی غالب و ظاهر باشد. اما اگر شرایط تغییر کرد و آنچه غالب شد چهره ی فساد باشد در این صورت دیگر خوش گمانی به هر چیز و هر فردی جز فریفتن خویش نخواهد بود. این سخن برگرفته از کلام حضرت امیر علیه السلام است که می فرماید: «هنگامى كه صلاح و نیكى بر زمان و اهلش ظاهر گردد اگر كسى در این حال گمان بد به دیگرى برد كه از او گناهى ظاهر نشده به او ستم كرده است و هنگامى كه فساد بر زمان و اهلش مستولى گردد هر كس گمان خوب به دیگرى ببرد خود را فریب داده است» (نهج البلاغه، حکمت 114)
از روایت امام هادی علیه السلام برداشت می شود که در مکان و زمانی که در آن غالباً افراد به دنبال فسادند، نباید خوش بین بود و باید جوانب احتیاط را مراعات کرد.

حُسنِ ظَنَّم آرزوست

از امام هادی علیه السلام شنیدم که می فرمود: چون جور و ستم، بیشتر از حق [و عدل در میان مردم] رواج داشت، روا نیست که کسی به کسی خوش گمان باشد تا در عمل، او را بشناسد

با توجه به آنچه در روایت آمد باید با احتیاط بیشتری گام برداشت و در هر ورطه ای با حسن ظنّ قدم ننهاد. یکی از این مکان ها قرار گرفتن در معرض فضای مجازی است که اگر انسان با چشم حقیقت بین بنگرد، باید حُسن ظنّ را در آن آرزو کند.

آمار مراجع قانونی از جرائم اینترنتی و سوء استفاده های بی حد، نشان از غلبه ی فساد و انگیزه های شوم در این شبکه ها برای همه ی افراد مخصوصاً نوجوانان و جوانان دارد. نصیحت امام هادی علیه السلام به ما گوشزد می کند که خوش گمانی و اعتماد به هر فرد و هر چیز در این فضا روا نیست مگر این که در عمل برایت ثابت شود. 
کاربران فضای مجازی مانند افرادی هستند که ماسکی را بر چهره زده و هویت اصلی خود را پشت آن پنهان کرده اند. زن، مرد می شود و مرد، زن، شیاد در لباس مصلِح جلوه گری می کند و جاهل در لباس عالم. حال سوال این است که در چنین فضایی امکان اعتماد و خوش بینی وجود دارد؟ آیا می شود انسان به چیزی تکیه کند و حسن ظن داشته باشد که هیچ هویت مشخصی ندارد؟ هر وقت انسان بتواند خوش بین به تکیه ی بر باد باشد می توان گفت که به فضای مجازی هم می توان تکیه کرد. اینجاست که در این تاریکی به ظاهر روشن، گروهی طعمه می شوند و گروهی شکارچی. در چنین فضایی،خوش بین بودن کاری بس نابخردانه و مخرب است که عواقب جبران ناپذیری را در پی خواه داشت.

کلام آخر

اصل در اسلام بر خوش بینی و حسن ظن است تا زمانی که فساد و مظاهر آن بر نیکی و صلاح مستولی نشده باشد و اگر فساد غالب شد در این صورت باید از حسن ظن بیجا پرهیز نمود و برای اینکه از ضرر احتمالی جلوگیری شود احتیاط کرد و با چشم باز گام برداشت.

محمد امیری نژاد/کارشناس حوزه