جرعه از از زلال وحی ; حج در قرآن

نویسنده: میرصادق سیدنژاد 

حج و فلسفه آن

در قرآن کریم از برنامه معنوی ج به شیوه های گوناگونی یاد شده است؛ از جمله می فرماید: «خداوند زیارت این خانه [کعبه] را بر کسانی که توانایی رفتن به آن را دارند واجب کرده است». یا در مورد دیگر می فرماید: «حج و عمراه را برای خدا کامل گردانید». در مجموعه روایات نیز در مورد فضیلت و فلسفه و آثار حج، بحث های زیادی صورت گرفته است؛ از جمله آمده است: «حج، آرامش بخش دل هاست». امام سجاد علیه السلام نیز می فرماید: «حج و عمره به جای آورید تا بدن هایتان سالم بماند و روزی هایتان زیاد شود و ایمان تان استوار گردد». امیرمؤمنان علی علیه السلام فرموده است: «به جا آوردن حج و عمره، ناداری را از بین می برد و گناهان را پاک می کند». حتی آن حضرت در وصیت خود فرمود: «خدا را، خدا را در حق خانه، پروردگارتان در نظر بگیرید و تا زنده هستید آن را ترک نکنید که در صورت کوتاهی، از عذاب الهی در امان نمی مانید». در کلام دیگر، امام صادق علیه السلام به صورت کلی می فرماید: «همواره این خانه را زیارت کنید که زیارت های پیوسته شما از آن، ناخوشی های دنیا و سختی ها و هراس های روز رستاخیز را از شما دور می کند».

فضیلت حج

قرآن کریم در کنار یقین تکلیف حج، تأکید دارد که این کار هم همانند دیگر اعمال عبادی، حتما با نیت پاک و فقط برای خدا انجام گیرد: «حج و عمره را برای خدا کامل انجام دهید» بدون تردید فواید کامل حج زمانی به انسان می رسد که با انگیزه الهی انجام گیرد. در روایات اهل بیت علیهم السلام در اشاره به فضیلت و برکات حج، به امور بسیاری اشاره کرده اند؛ از جمله آنهاست: «زائر حج و عمره میهمان خداست و خداوند به او آمرزش هدیه می کند». «حج، جهاد هر ناتوان است». رسول اکرم صلی الله علیه و آله هم می فرماید: «حج، فقر و تهیدستی را از بین می برد» و در جای دیگر می فرماید، «حج به جای اورید تا بی نیاز شوید». امام سجاد علیه السلام می فرماید: «حق حج بر تو این است که بدانی بدان وسیله به پروردگارت وارد می شوی، و از گناهانت به سوی آن می گریزی، و به وسیله آن توبه ات پذیرفته می شود، و تکلیفی را که خدا بر تو واجب کرده است، ادا می کنی».

بُعد فرهنگی و اخلاقی حج

از جمله ابعادی که برای حج ذکر شده، بعد فرهنگی و اخلاقی ان است. مردم با بستن احرام، به کلی از امتیازات ظاهری، لباس های رنگارنگ و زر و زیور دور می شوند و با تحریم لذت ها و پرداختن به خودسازی که از وظایف هر حاجی محرم است، از جهان مادی جدا می شوند و در عالم معنویت قرار می گیرند. مجموعه اعمال حج و یادآوری خاطرات انبیا و اولیا در آن مکان شریف، زمینه انقلابی اخلاقی را در دل ها فراهم یم کند. بی جهت نیست که در روایات می خوانیم: «کس یکه حج را به طور کامل انجام دهد، از گناهان بیرون می آید و همانند روزی که از مادر متولد شده است، پاک می گردد». افزون بر این، اندیشمندان همه جوامع با جمع شدن در مکه، به تبادل افکار و انیدشه می پردازند که این مسئله، زمینه تحول و انقلابی فرهنگی ـ علمی را فراهم ی آورد. هشام بن کم می گوید: از امام صادق علیه السلام درباره فلسفه ج پرسیدم، فرمود: «خداوند بندگان را آفرید... و فرمان هایی برای مصلحت دین و دنیا به آنها داد. از جمله اجتماع مردم شرق و غرب در مکه در آیین حج مقرر شد تا مسلمانان به خوبی یکدیگر را بشناسند و برای اینکه آثار پیامبر صلی الله علیه و آله و اخبار او شناخته شود، آنها رابه خاطر آورند و فراموش نکنند». می توان گفت آیه «خداوند کعبه، بیت اللّه الحرام را برای قوام کار مردم قرار داد» بر همه این امور دلالت دارد.

بُعد سیاسی فریضه حج

یکی از تکالیفی که در اسلام با شرایط خاص برای مؤمنان واجب شده، انجام اعمال حج است. این عمل همانند همه تکالیف دیگر، مصلحت های دارد و از جمله آنها، جنبه سیاسی آن است. امام علی علیه السلام در اشاره به فلسفه حج می فرماید: «خداوند مراسم حج را برای تقویت آیین اسلام تشریع کرد». از دقت در اعمال حج، به خوبی معلوم می گردد که بسیاری از جنبه های آن، افزون بر عبادی بودن، رنگ سیاسی هم دارد. برای مثال، حج، عامل مؤثری در ایجاد وحدت در صفوف مسلمانان است و تبعیض های ملی و نژادی و نیز محدود شدن در حصار مرزای جغرافیایی را از بین می برد. حج، سانسورها و اختناق ها را از راه تبادل اخبار حاجی های سرزمین مختلف اسلامی از بین می برد. به همین دلیل، در طول تاریخ حاکمان ستمگر از حضور حاجیان در جوامع گوناگون در مکه نگران می شوند. قرآن کریم در آیات مختلف، بر توجه به حج و انجام کامل این فریضه تأکید می کند؛ از جمله می فرماید: «خداوند زیارت این خانه را بر کسانی که توانایی رفتن به آن را دارند واجب کرده است». بر این اساس به پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دستور داده شده است: «مردم رابه حج فرا خوان، تا پیاده یا سوار بر اشتران،... از راه های دور نزد تو آیند».

سزای ترک حج

انجام فریضه حج، در صورت بودن شرایط برای افراد واجب می شود و ترک آن جایز نیست. قرآن کریم در این باره می فرماید: «زیارت کعبه برای کسانی که توانایی رفتن به حج را دارند، حق خدا بر مردم است و هر کس ناسپاسی کرده، از رفتن به آن خودداری می کند [زیانی متوجه خداوند نمی کند؛ زیرا] همانا خداوند از جهانیان بی نیاز است». رسول اکرم صلی الله علیه و آله درمورد کسانی که بدون دلیل از حج خودداری می کنند، خطاب به علی علیه السلام می فرماید: «ای علی! ده کس از این امت به خدای بزرگ کفر ورزیده اند، یکی از آنها کسی است که توانایی حج داشته باشد، ولی تا زنده است از رفتن به حج خودداری می کند». آن حضرت در جایدیگر می فرماید: «هر کس در رفتن به حج آنقدر تعلل ورزد که مرگش فرا رسد، خداوند او را در روز رستاخیز یهودی یا نصرانی محشور می کند». امام صادق علیه السلام درباره تفسیر آیه ای که می فرماید: «هر کس در این دنیا کور باشد، در سرای آخرت نیز کور است»، فرموده است: «او کسی است که حج واجب را به تأخیر اندازد و بگوید امسال حج می روم، سال دیر حج می روم و...، تا آنکه مرگش فرا می رسد و نمی تواند به حج برود».