چند پرسش درباره اعتکاف

1. آیا در قرآن، آیه ای دربارة اهمیت اعتکاف وجود دارد؟

باید دانست که اصل اعتکاف، یک عبادت مستحب است که با نذر، عهد، قسم، اجاره و مانند آن واجب می شود.1

این عبادت، باید با قصد قربت انجام گیرد و شخص مؤمن، با قصد قربت، سه روز در مسجد می ماند و روزه می گیرد و جز برای امر ضروری، از آن جا خارج نمی شود و صرف توقف و ماندن در خانة خدا، بدون قصد، اعتکاف محسوب نمی شود.

هرچند واژه اعتکاف با این شکل و قالب، در قرآن به چشم نمی خورد، ولی ریشه و سایر مشتقات آن، در نه آیه2 به کار رفته که تنها یک مورد آن در معنای اصطلاحی اعتکاف بوده است.3

خداوند متعال می فرماید: «ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّیامَ إِلَی اللَّیلِ وَ لا تُبَاشِرُوهُنَّ وَ أَنْتُمْ عاکفُونَ فِی الْمَساجِدِ تِلْک حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها کذلِک یبَینُ اللَّهُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یتَّقُونَ4؛ سپس روزه را تا شب، تکمیل کنید و در حالی که در مساجد به اعتکاف پرداخته اید، با زنان، آمیزش نکنید. این، مرزهای الهی است؛ پس به آن نزدیک نشوید. خداوند، این چنین، آیات خود را برای مردم روشن می سازد؛ باشد که پرهیزکار گردند».

اسلام، عزلت و انزوای کامل از مردم را روان نداشته است؛ زیرا این امر، مسئولیت انسان را در زندگی و نقشی که باید در اصلاح آن داشته باشد، از میان می برد؛ ولی عزلت جستن موقت و کوتاه مدت، امری پسندیده و برای ادامة زندگی، به انسان نیرو می دهد. از این رو، اعتکاف که یکی از این روش هاست، مورد سفارش اسلام است.5

«اعتکاف»، استحباب و فضیلت فراوان دارد و صفای خاصی به روح و جان می بخشد.

1. آداب و مستحبات اعتکاف را بیان کنید.

آداب اعتکاف، بر سه دسته­اند؛ برخی واجب و برخی حرام و دسته ای نیز مستحب می باشند. دو قسم اول، در شرایط و محرمات اعتکاف بیان می شوند؛ اما کارهایی که انجام آنها برای معتکف، مستحب است، عبارتند از:

1. تلاوت قرآن.
2. خواندن نماز.
3. ذکر و یاد خدا.
4. دعا.
5. تعلیم و تعلم.
6. ترک سخن در امور دنیوی.6

در حدیث آمده که نبی اکرم صلی­الله­علیه­وآله در سفارشی به ابوذر فرمود: «ای اباذر! هرگونه نشست و توقفی در مسجد، لغو و بیهوده است؛ مگر سه چیز؛ قرائت قرآن، یاد خدا، پرداختن به مسائل علمی».7

1. آیا در هر زمان که بخواهیم، می توانیم، معتکف شویم؛ یا زمان خاص دارد؟

همة مراجع: در هر زمان که روزه صحیح باشد، اعتکاف نیز صحیح است. اعتکاف، زمان خاصی ندارد؛ ولی بهترین زمان برای انجام آن، ماه مبارک رمضان، به ویژه دهة آخر آن است. 8

1. با توجّه به این که اعتکاف باید در مسجد جامع شهر باشد، آیا جایز است در مسجد دانشگاه، اعتکاف را به قصد رجا انجام داد؟

همه مراجع (به جز امام و آیه­الله خامنه ای): اعتکاف در مسجد دانشگاه، صحیح نیست. 9

امام: اعتکاف باید در مساجد چهارگانه باشد و بنابر احتیاط واجب در مساجد جامع، باید به قصد رجا انجام گیرد و در غیر مساجد جامع، صحیح نیست10.

آیه­الله خامنه ای: به قصد رجا، اشکال ندارد11.

تبصره. مساجد اربعه عبارتند از: مسجد الحرام، مسجد النبی، مسجد کوفه و مسجد بصره.

1. منظور از مسجد جامع چیست؟

همة مراجع: مسجد جامع، مسجدی است که اقشار مختلف مردم در آن نماز می­خوانند و اختصاص به محله یا صنف خاصی ندارد12.

تبصره: اگر مسجد دانشگاه علاوه بر دانشجویان، محل رفت و آمد اقشار مختلف مردم نیز باشد و مراسم غیردانشجویی نیز در آن برگزار شود از مساجد جامع به شمار می­آید.

1. مراجع تقلید، اعتکاف را تنها در مساجد جامع جایز می دانند؛ آیا دانشجویان می توانند نذر کنند که سه روز در مسجد دانشگاه اجتماع کنند؟

همه مراجع: آری، نذر فوق، صحیح است و از ثواب عبادت و دعا بهره مند می شوند؛ ولی این امر، اعتکاف محسوب نمی شود13.

تبصره. متعلق نذر، به هر صورت که نیت شود، باید طبق آن عمل شود؛ بنابراین در کم و زیاد کردن روزهای عبادت و یا ساعات حضور، می توان تغییر داد.

1. گفت وگو با تلفن همراه در مسجد، در موارد غیرضروری و مکرر، چه صورت دارد؟

همه مراجع: اشکال ندارد14.

1. آیا جایز است در اعتکاف، درس­های خود را مباحثه کرد؟

امام، آیه­الله بهجت، خامنه ای، صافی و فاضل: درس خواندن، حل مسائل و مباحثه - به ویژه در امور دینی - بسیار کار پسندیده ای است؛ ولی اگر مباحثه و مجادله به منظور غلبه بر دیگری و اظهار فضل باشد، حرام است و بنابر احتیاط واجب، اعتکاف را نیز باطل می سازد و معیار تشخیص آن، قصد و نیت شخص است15.

آیه­الله تبریزی: مباحثه - به ویژه در امور دینی - بسیار کار پسندیده ای است؛ ولی اگر مباحثه و مجادله به منظور غلبه بر دیگری و اظهار فضل باشد، حرام است؛ ولی اعتکاف را باطل نمی سازد و معیار تشخیص آن، قصد و نیت شخص است16.

آیه­الله سیستانی، مکارم، نوری و وحید: مباحثه - به ویژه در امور دینی - بسیار کار پسندیده ای است؛ ولی اگر مباحثه و مجادله به منظور غلبه بر دیگری و اظهار فضل باشد، حرام است و اعتکاف را نیز باطل می سازد و معیار تشخیص آن، قصد و نیت شخص است17.

1. آیا راهی هست که هر زمان معتکف خواست، از اعتکاف خارج شود؟

همة مراجع: آری، می تواند در آغاز نیت اعتکاف، شرط کند که اگر عذر عرفی یا شرعی برایش پیدا شد، بتواند اعتکاف را بر هم زند؛ هر چند در روز سوم باشد18.

1. آیا در ایام اعتکاف، رفتن به کلاس و شرکت در درس ها جایز است؟

همه مراجع: خروج از مسجد و شرکت در کلاس های درسی، اشکال دارد.19

1. برای رفتن به نماز جمعه، می توان از محل اعتکاف خارج شد؟

همة مراجع (به جز تبریزی، نوری و وحید): آری، جایز است20.

آیه­الله تبریزی و وحید: بنابر احتیاط واجب، جایز نیست21.

آیة اللَّه نوری: جایز نیست22.

تبصره. بنابر فتوای کسانی که رفتن به نماز جمعه را در ایام اعتکاف جایز می دانند، باید حداقل زمان لازم را رعایت کنند؛ تا شکل و صورت اعتکاف، به هم نخورد.

1. اگر شخصی در اعتکاف جای کسی را بگیرد، آیا اعتکافش باطل می شود؟

امام، آیه­الله سیستانی، فاضل و نوری: کار حرامی کرده، ولی اعتکافش باطل نمی شود23.

آیه­الله بهجت: کار حرامی کرده، ولی اعتکافش باطل نمی شود؛ مگر آن که به جز این مکان، جای دیگری نباشد24.

آیه­الله تبریزی و صافی: کار حرامی کرده و بنابر احتیاط واجب، اعتکافش باطل می شود25.

آیه­الله مکارم و وحید: کار حرامی کرده و اعتکافش باطل می شود26.

1. انجام دادن چه کارهایی، اعتکاف را باطل می کند؟

امام، آیه­الله خامنه ای و فاضل: هر کاری که مبطل روزه است و نیز تماس و آمیزش (هرچند در شب باشد)، اعتکاف را باطل می سازد و بنابر احتیاط واجب، انجام دادن سایر محرمات اعتکاف نیز مبطل اعتکاف است27.

آیه­الله بهجت و صافی: هر کاری که مبطل روزه است و نیز آمیزش (هرچند در شب باشد)، اعتکاف را باطل می سازد و بنابر احتیاط واجب، انجام دادن محرمات اعتکاف نیز مبطل اعتکاف است28.

آیه­الله تبریزی: هر کاری که مبطل روزه است، اعتکاف را نیز باطل می سازد؛ ولی انجام دادن محرمات اعتکاف - به جز آمیزش - مبطل اعتکاف نیست29.

آیه­الله سیستانی، مکارم، نوری و وحید: انجام دادن محرمات اعتکاف و هر کاری که مبطل روزه است، اعتکاف را باطل می سازد30.

پی­نوشت:

1. محمد تقی بهجت، استفتائات، انتشارات شفق.
2. حسین نوری، استفتائات، انتشارات مهدی موعود.
3. سید روح اللَّه موسوی خمینی، استفتائات، انتشارات دفتر انتشارات اسلامی، اول، 1372.
4. میرزا جواد تبریزی، استفتائات جدید، سرور، اول، قم 1378.
5. ناصر مکارم شیرازی، استفتائات جدید، قم: مدرسه علی بن ابیطالب، اول، 1379.
6. ر.ک: دعائم الاسلام، ج 1، ص 206.
7. یا اَباذَر! کلُّ جُلُوسِ فِی الْمَسْجِدِ لَغْوٌ اِلاّ ثلاثٌ، قِرائَةُ مُصْحَفٍ، اَوْ ذِکرُ اللَّهِ اَوْ سائِلٍ عن عِلْمٍ » (وسایل الشیعه، ج 4، باب 2، ص 117).
8. یزدی، العروة الوثقی، ج 2، الاعتکاف.
9. دفتر: همه مراجع.
10. امام خمینی، تحریرالوسیله، ج 1، شروط الاعتکاف، الخامس.
11. دفتر آیه­الله خامنه ای.
12. مکارم، استفتائات، ج 2، س 456؛ فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 617؛ تبریزی، منهاج الصالحین، الاعتکاف، الرابع و دفتر همة مراجع.
13. دفتر همة مراجع.
14. دفتر همة مراجع.
15. امام و فاضل، تعلیقات علی العروة، ج 2، احکام الاعتکاف، م 3؛ آیه­الله صافی، هدایةالعباد، ج 1، م 1421 و 1423 و آیه­الله بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، م 1208 و 1210.
16. منهاج الصالحین، الاعتکاف، م 1080.
17. آیه­الله نوری و مکارم، تعلیقات علی العروة، ج 2، احکام الاعتکاف، م 3 و آیه­الله سیستانی و وحید، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م 1080.
18. العروة الوثقی، ج 2، الاعتکاف، م 40.
19. نوری، استفتائات، ج 2، س 276؛ آیه­الله سیستانی، سایت، اعتکاف؛ آیه­الله صافی، جامع الاحکام، ج 1، س 515؛ آیه­الله فاضل، جامع المسائل، ج 2، س 462 و دفتر امام، آیه­الله خامنه ای، مکارم، تبریزی، وحید و بهجت.
20. امام، تحریرالوسیله، ج 1، شروط الاعتکاف، م 9؛ آیه­الله سیستانی، تعلیقات علی العروة، شرائط الاعتکاف، م 30؛ آیه­الله بهجت، وسیلةالنجاة، ج 1، م 1203؛ آیه­الله صافی، هدایةالعباد، ج 1، م 1412؛ آیه­الله مکارم، استفتائات، ج 2، س 494 و آیه­الله فاضل، جامع المسائل، ج 1، س 619.
21. آیه­الله وحید، منهاج الصالحین، ج 2، الاعتکاف، السادس و آیه­الله تبریزی، منهاج الصالحین، ج 1، الاعتکاف، السادس.
22. دفتر: آیه­الله نوری.
23. امام، آیه­الله فاضل و نوری، تعلیقات علی العروة، ج 2، الاعتکاف، م 32؛ آیه­الله سیستانی، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م 1077.
24. آیه­الله بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، م 1205.
25. آیه­الله صافی، هدایةالعباد، ج 1، م 1414؛ آیه­الله تبریزی، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م 1077.
26. آیه­الله مکارم، استفتائات، ج 2، س 508؛ آیه­الله وحید، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م 1077.
27. امام و آیه­الله فاضل، تعلیقات علی العروة، ج 2، احکام الاعتکاف م 3 و دفتر آیه­الله خامنه ای.
28. آیه­الله صافی، هدایةالعباد، ج 1، م 1423 و آیه­الله بهجت، وسیلة النجاة، ج 1، م 1210.
29. آیه­الله تبریزی، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م 1080.
30. آیه­الله نوری و مکارم، تعلیقات علی العروة، ج 2، احکام الاعتکاف م 3؛ آیه­الله سیستانی و وحید، منهاج الصالحین، الاعتکاف، م 1080 و دفتر آیه­الله خامنه ای.