رفتار پیامبر صلی‏ الله‏ علیه‏ و‏ آله با کودکان

1. نکات تربیتی در سیره رسول خدا صلی الله علیه و آله

 نویسنده: جعفری، زینب

محبت به کودکان و رفتار کودکانه با آنان

کودک به دلیل نزدیک بودن به مبدأ فطرت و داشتن ذهن و دلی پاک و بی آلایش، زمینه بسیار مناسبی را برای تربیت پذیری دارد. او هدیه ای است الهی که با سرشت ساده و زلال خویش پا به جهان هستی گذاشته و از هر گونه زشتی و ناپاکی به دور است این والدین و مربیان کودک هستند که با تربیت نادرست خویش، مسیر فطرت پاک و الهی او را منحرف می سازند. بنابراین، در برخورد باکودک باید ویژگی های ذاتی او را در نظر گرفت. مهربانی، نوازش و انس با کودک، نقش مهمی در تربیت و شکوفایی استعدادهای نهفته او دارند. رسول خدا صلی الله علیه و آله همواره از روی محبت و تواضع، با بچه ها رفتار می کرد. ایشان به استعدادهای فطری آنها توجه داشت و از رنجش و ناراحتی شان سخت آرزده خاطر می شد. در هم نشینی با کودکان، خود را همسان آنان قرارمی داد، و با آنها سرگرم بازی می شد و به دیگران نیز سفارش می کرد: «مَن کانَ عِنْدَهُ صَبِی فَلْیتَصابَّ لَهُ؛ کسی که نزد او کودکی است، باید کودکانه رفتار کند».1

رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله، حسنین علیهماالسلام را بر دوش خود سوار می کرد و به آنها می فرمود: «خوب مرکبی دارید و شما هم خوب سوارکارانی هستید.»2 آن حضرت حتی در حضور جمع، خود را هم پایه کودکان قرار می داد و با آنان انس می گرفت. همچنین به یاران خود می فرمود: «با کودکان مأنوس شوید و آنان را در آغوش بگیرید.» کودکانی نیز که رسول خدا صلی الله علیه و آله، آنان را به دوش می گرفت، به این امر افتخار می کردند.3

پیام متن:

1. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در برخورد با کودکان خود را هم سطح آنان قرار می داد، و بدین گونه با آنان، ارتباط برقرار می کرد.

2. برخورد با کودک باید توأم با مهربانی، نوازش و انس با وی باشد.

احترام و بزرگداشت کودکان

کودکان در سنین مختلف، نیازمند توجه و احترام هستند. از این رو، والدین باید با دقت، این خواسته آنها را پاسخ گو باشند. روح ظریف و حساس کودک، با کوچک ترین حرکت نادرست، ناراحت و پژمرده می شود. پس باید از هرگونه تحقیر و تمسخر کودک و به زبان آوردن عیب ها و خطاهای او به ویژه در مهمانی ها و دیدارهای خانوادگی پرهیز کرد و با شیوه ای خردمندانه به تأیید ویژگی های مثبت وی و تشویق او پرداخت. برخی از والدین، به غلط می پندارند پدر و مادر، حق هر گونه اعمال نظر سلطه جویانه بر فرزندان خود را دارند و هرگونه که بخواهند، می توانند با آنها رفتار کنند.

در این زمینه، گفتار و کردار پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و پیشوایان معصوم علیهم السلام با فرزندان خود، بزرگ ترین درس های تربیتی نسل بشر است. از رسول خدا صلی الله علیه و آله روایت است: «اَکرِمُوا أوْلادَکمْ وَ أَحْسِنُوا آدابَهُم یغْفَرْلَکم؛ فرزندان خود را احترام کنید و آدابشان را نیکو بگزارید که از آمرزش الهی برخوردار شوید.»4 گفته اند روزی مردی در حضور پیامبر به خاطر کاری که فرزندش انجام داده بود، از او عیب جویی کرد. پیامبر به او فرمود: «فرزندت، تیری از تیرهای تیردان توست.»5 مفهوم این سخن آن است که فرزندت، پاره تن تو و ذخیره آینده توست. تو با اهانت به شخصیت او، هم به خودت ضربه می زنی و هم کسی را حقیر می کنی که مددکار و پشتیبان تو در آینده خواهد بود و هر کار نیکی که انجام دهد، تو نیز در پاداش آن، شریک خواهی بود.

پیام متن:

پرهیز از عیب جویی، تمسخر و تحقیر کودکان، به ویژه در حضور دیگران.

رعایت حال کودکان حتی در نماز

گاهی خردسالان هنگام نماز خواندن والدینشان، از طولانی شدن نماز آنها، به سبب گرسنگی یا تنهایی، بی تابی می کنند. در این شرایط، پدر و مادر با به کارگیری سیره پیامبر خدا صلی الله علیه و آله و اهل بیت معصوم علیهم السلام باید بکوشند تا هیچ گاه از یاد خدا غافل نمانند و در ادای فریضه سستی نورزند. در کنار آن، برای اینکه به خواسته ها و نیازهای کودک نیز اهمیت دهند بهتر است تا حد امکان، نمازشان را کوتاه تر بخوانند.

پیامبر گرامی اسلام، نماز ظهر را با مردم به جماعت برگزار و دو رکعت آخر آن را به سرعت تمام کرد. پس از نماز، مردم گفتند: «یا رسول اللّه! آیا در نماز حادثه ای رخ داد؟» حضرت فرمود: «چرا می پرسید؟» گفتند: «دو رکعت آخر نماز را با سرعت خواندید.» فرمود: «مگر صدای گریه و فریاد کودک را نشنیدید؟»

از امام حسن صلی الله علیه و آله یا جابربن عبداللّه نقل شده است که نماز را در محضر رسول اللّه صلی الله علیه و آلهخواندم. همین که آن حضرت سلام داد، به ما فرمود: «صبر کنید، آن گاه از جا بلند شد و کوزه حلوای آورد و به هر کس مقداری حلوا داد تا اینکه به من رسید. من کودک بودم. آن حضرت به دست خودشان مقداری حلوا به من خوراند، سپس فرمود: «باز هم بدهم؟» گفتم: آری! آن حضرت مقداری دیگر به خاطر خردسال بودنم به من خوراند.6

چنین رفتارهایی سبب می شود بذرهای ایمان از همان طفولیت در دل فرزندان کاشته شود و آنها خاطراتی شیرین و زیبا از این دوران به یاد داشته باشند.

پیام متن:

1. رعایت حال کودکان حتی زمان برگزاری نماز.

2. تشویق کودکان پس از شرکت کردن آنان در نماز جماعت.

شاد کردن کودکان

یکی از آموزه های مهم اسلام، مهرورزی و نشاط بخشی به کودکان است. بازی کردن پدر و مادر با کودک، خریدن پوشاک زیبا و مناسب، قصه گفتن هنگام خواب یا دادن هدیه، فرزند را شاد و خوشحال می سازد.

روزی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله برای نماز عازم مسجد بود. در راه با گروهی از کودکان انصار روبه رو شد که سرگرم بازی بودند. آنان تا آن حضرت را دیدند، دور او جمع شدند و به دامن او آویختند. پیامبر از یک سو نمی خواست آنها را برنجاند و از سویی دیگر باید خود را برای اقامه نماز جماعت با مردمی که منتظرش بودند می رساند. آن حضرت، صلاح را در آن دانست تا از کودکان، دلجویی کند. در این حال، بلال حبشی از مسجد بیرون آمد و به جست وجوی پیامبر پرداخت. پس از مدتی، آن حضرت را کنار گروهی از کودکان یافت و جریان را فهمید. خواست کودکان را تنبیه کند، ولی پیامبر او را از این کار نهی کرد و فرمود: «تنگ شدن وقت نماز، برای من بهتر از رنجاندن کودکان است.» آن گاه به بلال فرمود: «به خانه برو و آنچه از گردو یا خرما یافتی، بیاور تا خود را از این کودکان بازخرید کنم.» بلال رفت و پس از جست وجو، هشت دانه گردو یافت و آن را به حضور پیامبر آورد. پیامبر آنها را میان کودکان تقسیم کرد و بدین گونه کودکان راضی شدند آن حضرت را آزاد کنند.7

پیام متن:

در نظر پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله، تنگ شدن وقت نماز، بهتر از رنجاندن و بی توجهی به کودکان است.

رعایت مساوات میان فرزندان

از وظایف بسیار مهم پدران و مادران آن است که بکوشند همواره بر اساس عدالت و مساوات میان فرزندان خود رفتار کنند و هیچ گاه در محبت و توجه کردن به فرزندان، پسر را بر دختر یا فرزندی را بر فرزندان دیگر مقدّم ندارند. پیامبر گرامی اسلام می فرماید: «از خدا بترسید و میان فرزندانتان با عدالت رفتار کنید همان گونه که دوست دارید آنان به شما نیکی کنند».8

تنها نقطه امید و مایه شادی و آرامش کودک، محبت و حمایت پدر و مادر است. هیچ کاری به اندازه محبت والدین، کودک را آسوده خاطر و آرام نمی کند و هیچ مصیبتی مانند دور شدن از محبت والدین، روح و روان او را آزرده و پریشان نمی سازد. به همین دلیل، حسادت کودک به فرزند تازه متولد شده خانواده تعجب آور نیست؛ زیرا می پندارد از بخشی از مهربانی ها و مراقبت هایی که تاکنون متعلق به او بوده است، محروم خواهد شد.

والدینی که در ابراز علاقه و محبت به کودکانشان، عدالت را رعایت نمی کنند و هر از گاهی، یکی را بر دیگری ترجیح می دهند، در واقع، آنها را تحقیر و به شخصیت آنان اهانت می کنند و به کودک این گونه القا می کنند که تو شایستگی احترام و محبت را نداری. گفته اند روزی پیامبر گرامی اسلام، مردی را دید که دو فرزند خود را به همراه داشت. مرد یکی از فرزندانش را بوسید و دیگری را نبوسید. رسول خدا صلی الله علیه و آله به مرد فرمود: «چرا میان دو فرزندت، عدالت و برابری را رعایت نکردی؟»9

تفاوت گذاشتن میان کودکان، آنها را ناراضی و روحیه شان را خراب می کند و به بیماری های روانی دچار می سازد. گاهی نیز کودک را به انتقام جویی از برادر، خواهر یا والدین خود برمی انگیزد و او را فردی کینه توز بار می آورد.

پیام متن:

نبود عدالت رفتاری میان فرزندان، موجب نارضایتی و ایجاد اختلال های روانی و کینه توزی در آنها می شود.

کودکی، بهترین دوران یادگیری

آگاهی های دینی اگر درست و متناسب با نیازها و شرایط روحی کودک در اختیارش قرار بگیرد، نقش مهمی در سرنوشت او خواهد داشت؛ زیرا اساس زندگی آدمی را بینش و اعتقادات او تشکیل می دهد و اگر مبتنی بر آموزه های محکم دینی باشد، زندگی او رنگ و بوی الهی می یابد.

پیامبر گرامی اسلام می فرماید: «محفوظات طفل نورس همچون نقشی است که روی سنگ حک شده باشد، ولی محفوظات مرد بزرگ سال مانند نوشتن بر روی آب است.»10 روزی پیامبر با دیدن تعدادی از کودکان فرمود: «وای بر فرزندان آخرالزمان از روش ناپسند پدرانشان!» گفتند: یا رسول اللّه، از پدران مشرک شان؟ فرمود: «نه! از پدران مسلمانشان که چیزی از احکام دین را به آنان نمی آموزند و اگر فرزندان بخواهند خود درصدد آموزش مسائل دینی برآیند، آنان را از این کار بازمی دارند و تنها به این دل خوشند که فرزندانشان بهره ناچیزی از دنیا به دست آورند. من از این قبیل پدران بیزارم و آنان نیز از من بیزارند».11

پیام متن:

دوران کودکی، بهترین زمان آغاز آموزش های دینی و اعتقادی است.

1. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 5، ص 121.

2. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 43، ص 286.

3. ملامحسن فیض کاشانی، محجه البیضاء، ج 3، ص 366.

4. وسائل الشیعه، ج 15، ص 195.

5. متقی هندی، کنزالعمال، ج 16، ص 584.

6. العیال، ج 1، ص 403.

7. داستان ها و حکایت های مسجد، ص 46.

8. کنزالعمال، ج 16، ص 445.

9. طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 113.

10. نهج الفصاحه، (کلمات قصار حضرت رسول، گردآورنده: مرتضی فرید تنکابنی)، ص 291.

11. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 15، ص 164.