تقدم شناخت بر شعور

...زمانی است که انسان با دلی دردمند و جگری سوخته، به صفای باطن و صیقل روح و تهذیب و تزکیه ی نفس می پردازد. زمانی که احرام می بندد و از خلعت دنیا به در می اید و زمانی که لبیک گویان به هر طاعتی فقط برای خدای خود اقرار می آورد و با لمس حجرالاسود، با خدای خویش مصافحه می نماید تا به عرفات برسد و یوسف نفس را که در چاه تن گرفتار است، از قید و بند حوادث عالم برهاند و پیمانه ی حقیقت را از دست مقصود و معبود همه ی عالمیان بگیرد و شربت کمال بنوشد. این‎جا عرفات است و عرفه، بهانه ای است برای رستن و رسیدن برای شناختن و شناخته شدن، طلب کردن و پیراسته شدن از تمام آلاینده های پوچ دنیایی و به جرعه ای عاشق شدن و جان تازه گرفتن و آن گاه، دیر رأفت الهی را گشوده دیدن و پیمانه را سر کشیدن و پس از آن، نور معرفت، هاله ای خواهد بود بی انتها که افق عبودیت را با ملکوت پیوند می دهد.

نگاهی بر عرفه، ما را بر آن داشت تا گفت وگویی داشته باشیم با دانشمند محترم، دکتر اسماعیل منصور لاریجانی، دکترای عرفان اسلامی و نیز روابط بین الملل از دانشگاه تهران.

ـ عرفات در مناسک حج، نماد و تمثیل چه حقیقتی است؟

* هریک از اعمال حج، یک صورتی دارد و یک سیرتی. ظاهری دارد و ملکوتی، عرفات، تبلور تمام معارفی است که حاجی در مراحل و منازل مختلف حج به دست آورده است. حاجی در این جا خودش را وزن می کند و می سنجد. همان طور که از اسم عرفات پیداست، آن، تجلی معرفت قبلی نسبت به خداوند است و به تعبیر امام راحل نشئه ی الهی است و یکی از ساحت هایی است که حاجی خود را به خدا بسیار نزدیک می بیند. اگرچه ما آن را به ظاهر سرزمینی بی آب و علف و خشک می بینیم، اما همین خاک، بیان گر بسیاری از اسرار باطنی حج است که یکی از آن نشانه ها، غیر زدایی است. آن جا حاجی به فکر غیر نیست و پیوسته یاد یار است. نوعی استغراق و شناوری در مساحت معرفت الهی به او دست می دهد.

این، معرفت نور است، همه ی فلاسفه و عرفایی که در وادی معرفت شناسی عمری را صرف کرده اند و راه ها پیموده اند و ریاضت ها کشیده اند، به این موضوع معتقدند. امام صادق علیه السلام می فرماید: علم، نوری است که خداوند در هر قلبی که بخواهد می تاباند.

و نیز در سوره ی نور می فرماید: کسی که خدا این نور را به او ندهد، او همیشه در تاریکی است.

این نور، روشنایی است، روشنایی به فراسوی هستی و جهان طبیعت؛ بنابراین حاجی همه ی مقدمات را فراهم می کند که در ساحت عرفات، خداوند این نور را و این حقیقت معرفت را در قلب او بتاباند.

* ایا تقدم عرفات بر مشعر، تقدم شناخت بر شعور است؟

ـ عرفات، مقام تابش این نور و تابش معرفت است که در مشعر، حاجی با این معرفت به شهود می رسد. به این معنی که سهم خودش را از این تابش می سنجد و به دست می آورد و در واقع مزد معرفتش را به دست می آورد. عطائیات به قدر قابلیات و عطا بر اساس قابلیت و ظرفیت و استعدادی است که ما تحصیل می کنیم. در عرفات، خداوند سفره ی نور را می گستراند و در مشعر، هرکسی به اندازه ی استعدادش از آن لقمه های نورانی بر می دارد.

علت این که حج، اسراری دارد و همه تشنه ی آن هستند، این است که خداوند سفره ی بی حد و مرزی در آن جا گسترانده و این ماییم که باید به قدر گرسنگی و تشنگی خودمان توشه گیریم. مشعر جایی است که باید به قلب مان رجوع کنیم که این قلب از عرفات چه برداشتی کرده است و چه آورده و رهاوردش چیست. نیز به شکرانه ی این نعمت شهود و نعمت معرفت است که در منا رفته و قربانی می کنیم. شکر می کنیم خدا را به این مضمون که: خدایا! تو به من این توفیق را داده ای که بر نفس خود غلبه کنم، نورانی شوم و توفیق حضور در سفره ی معرفت و حضور در صحرای عرفات را پیدا کنم و به این میزان از این سفره سهم ببرم.

بنابراین قربانی در منا، شکرانه ی نعمت الهی است که به پله هایی عرفانی و معرفتی در عرفات و مشعر دست پیدا کرده ایم و به همین خاطر قربانی می کنیم. این قربانی در واقع تعهدی است که به خدا می سپاریم که: خدایا! تو به من این یقین را داده ای که برای همیشه نفسم را قربانی کنم.

* در عرفان علامه سیدحیدر آملی چه سخنانی درباره ی حج و خصوصاً از عرفات به میان آمده؟

ـ علامه سیدحیدر آملی در کتاب «اسرارالشریعه و انوارالطریقه» بیان می دارد که اسرار شریعت را از طریقت، و اسرار طریقت را هم از حقیقت می داند. در آن جا بحث شریعت و طریقت و حقیقت است. حقیقت، وام دار عمل خالصانه است و آن چیزی است که خدا می گوید. ظاهر حج، یک پارچه پوشیدن است و طواف کردن و صفا و مروه رفتن و مسلماً اگر انسان با این نگاه، حج و اعمال آن را ببیند، به جایی نمی رسد. علامه، اسرارشکافی می کند و ما را به اندرون اسرار الهی می برد. ایشان شرط حضور به ساحت غیب را چند چیز می داند که یکی از آن ها خشیت است که بسیار اهمیت دارد. چرا که خداوند به دنبال دل های خاشع است.

* دل های خاشع کدام است و منظور از خشیت چیست؟

ـ خشییت در واقع خلعت تسلیم است که دل می پوشد و به وسیله ی آن، همه ی حجاب ها برایش کنار می رود و علامت و نشانه ی آن هم لرزی است که در اندام ظاهر می شود. در واقع قلب، تسلیم خدا می شود و بی قرار او می گردد و نمود و ظهور آن، در جسم است. خشیت، در واقع زلزله ی دل است.

زمانی که نام خدا را می بری، عنان طاقت از کف می دهد، بی صبر می شود، و برای معبودش گریبان چاک می کند. قرآن می فرماید: اگر ما این قرآن را به کوه نازل می کردیم، از خشیت خدا متلاشی می شد. قرآن، نامه ی خداست. قرآن، یاد معبود است. وقتی دل خاشع، قرآن می خواند، زیر و رو می شود.

فرق حج ظاهری و باطنی نیز در همین است که در حج ظاهری، ما به دور خانه ی خدا می گردیم، اما در حج باطنی، خدا درون خانه ای می اید که همیشه در اوست. «القلب حرم الله». خشیت، بزرگ ترین سرمایه است. استطاعت در حج، تنها مادی نیست؛ استطاعت معنوی هم ملاک است که یکی از همین اسطاعت ها، خشیت است.

دومین استطاعت و شرطی که علامه می فرماید، حزن است. حزن، یعنی گریستن دل. دائم البکاء بودن دل. امیرالمؤمنین علیه السلام می فرماید: مؤمن در دل می گرید و ظاهرش بشاش است. حزن، کلید خزائن غیب است. امام صادق علیه السلام می فرماید: حزن از شعاعر عرفاست. زیرا دائم از منبع غیب، انوار الهی بر قلب شان تابش می کند و این، همان نوری است که در ابتدای سخنان گفته شد که شناخت و معرفت، نور است و عرفه، یعنی شناخت؛ و عرفات، سرزمین معرفت الله است. بنابراین هرکسی بنا بر استطاعت خود، بهره ای از این نور دارد که در عرفات کاملاً می تواند در گنجینه ی غیب را باز کند. همه ی عرفا دوست دارند که بهره ای از این حزن داشته باشند.

این حزنِ بسیار شیرین و لذت بخش است که قلب را بیمه می کند و همیشه در حضور خداوند است و وقتی این قلب را به عرفات و مشعر می بری، می بینی که کعبه به دور تو می گردد.

* تأثیر عرفه و دعا در وادی عرفات بر آلایش دل و مفارغت از دنیا چیست؟

ـ در حدیثی از امام صادق علیه السلام نقل می کنند که: «خوب است انسان در صحرای عرفات با خودش خلوت کند». عرفات، نمادی از بی رنگی است. از کران تا کران بیابان خشک است. در حالی که می توانست جایی خوش آب و هوا، با درختان انبوه باشد و این خشکی و یک دست بودن آن وادی، نشانی از بی رنگی است و بی رنگی یعنی دل از غیر، پاک باشد و در خلوت خودش، از هیچ کس رنگ نگیرد. لذا عرفات، فرصتی است که انسان با خودش خلوت کند. مخصوصاً شب عرفه که نباید آن را از دست داد و آن توفیقی است که شاید هرگز دوباره نصیب انسان نشود. اگر در عرفات، دل، از غیر پاک شد و خوف حقیقی حاصل شد، پس از آن همیشه عرفات، در موقف انسان قرار می گیرد، یعنی یک عمر دل انسان از اغیار خالی می شود و کویر دل، جز روشنای معرفت یار چیز دیگری نخواهد بود. انسان در این وادی، حاجی واقعی می شود. عرفات، نشئه ی قرب الهی است، یعنی اگر انسان در این جا خودش را مقرب نکند، دیگر فرصتی ندارد. کسی که این بهره را ندارد، در خانه ی خدا هم، از خدا فرسنگ ها دور است. بنابراین عرفات، نماد بی رنگی است. اگر انسان بی رنگ شود، رنگ خدا می گیرد. عرفات، مکان درک حقیقت ذکر است و نیز مکان درک حقیقت عبادت. دل در آن جا جلا پیدا می کند و خداوند در آن حضور می یابد تا این صبغه ی الهی همیشه در ما بماند و با برگشتن از حج، دوباره رنگ و بوی دنیایی نگیریم.

* درباره ی حضور حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه در روز عرفه در سرزمین عرفات چه نظری دارید؟

ـ امام زمان عجل الله تعالی فرجه میزبان همه ی صاحبدلان در صحرای عرفات و مشعر و طواف و... هستند. از زمانی که انسان پا به حریم مکه و مدینه می گذارد، حریم، حریم ولایت است. مگر می شود که انسان به نیت خانه ای برود اما صاحب خانه ، انسان را نبیند و به او توجه نکند. از آداب مهمان داری این است که میزبان به استقبال انسان می اید. خوشا به حال دل هایی که پا در خانه ی خدا می گذارند و شمیم دل انگیز ولایت را استشمام می کنند. آن ها لحظه به لحظه نگاه‎شان به دنبال چهره ی دل آرای امام زمان عجل الله تعالی فرجه است و وجودشان را عطش هجران فراگرفته و پیوسته بی قرار حضرت هستند. زیارت حضرت امام زمان عجل الله تعالی فرجه در عرفه، دو حالت دارد. یکی ظهور است و دیگری حضور در وادی عرفات. زمانی که عطش هجران تسکین می یابد و انسان از انبساط قلب برخوردار می شود، نشان این است که حضرت ولی عصر عجل الله تعالی فرجه به او توجه دارند و این حضور است. اما ظهور، به این معناست که حضرت برای انسان، مجسم می شوند. در حالت حضور، انسان ساحت ولایت را کاملاً درک می کند و خودش را از آقا امام زمان عجل الله تعالی فرجه جدا نمی بیند و در حالت ظهور، انسان عاشق، چهره ی دل آرای آقا را زیارت می کند که امکان هر دو در روز عرفه و در صحرای عرفات وجود دارد. علامه حیدر آملی در این باره می گوید: مشتاقان زیارت آقا، چشم های جاری دارند و این خود، شرط حضور است.

* چرا بر خواندن دعای عرفه در این روز خاص و در این وادی تأکید شده است؟

ـ دعا، نغمه ی دل است. دعا یعنی طلب. کسی که دلش بی قرار خداست، دائماً در طلب است. از یک لحظه ای انسان باید لذت دعا و شور دعاخوانی را در خود ایجاد کند. در آن ساعات و لحظات نیز وعده ی اجابت داده شده. محال است کسی در آن زمانی که اهل بیت علیهم السلام مقرر فرموده اند، دعا بخواند و اجابت نشود. کسی که عاشق خداست، ذکر معشوق می کند و دعا، ذکر مدام است. انسان عاشق، نه شب می شناسد و نه سحر؛ اما در آن زمانی که وعده داده شده است، استفاده ی ویژه می کند.

* مرحوم مجلسی در بحارالانوار می گوید: زیارت عرفه، همان است که سید ابن طاووس روایت کرده و الباقی آن که در واقع، عرفانی ترین قسمت زیارت است، جعل صوفیه است و نیز گروهی در طریقه ی عرفانی در شمال آفریقا به نام شازلیه هستند که دعای عرفه را از ابن عطای اسکندری می دانند و نقل دعا از امام حسین علیه السلام را نفی می کنند. با توجه به این که ابن عطا در قرن چهارم و پنجم بوده و وفات او با اختلاف بیست یا سی سال با ابن طاووس است. نظر شما در مورد موضوع مطرح شده چیست؟

ـ محتوای عرفانی دعا، در اواخر آن نشان می دهد که جعل صوفیه نیست زیرا فرود و فرازهای عرفانی اهل بیت علیهم السلام در دعا و نیایش های شان شخصی است. مثلاً در مناجات شعبانیه، حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به جایی می رسند که می گویند: «الهی حبلی کمال الانقطاع الیک...». یعنی من حتی قادر به تماشای اسماء و صفات تو نیستم. امام راحل می فرماید: خود این دعا نشان دهنده ی این است که از آن امیرالمؤمنین است، زیرا هرکسی جرأت گفتن آن را ندارد. امام حسین علیه السلام در اواخر دعا به اوج می رسد. آن‎جا که می‎گوید: «الهی ترددی فی الآثار...؛ چشم من، تو را می بیند، به آثارت چه کار؟

این در شأن ولایت است. طبیعی است که امام حسین علیه السلام قسمت انتهایی دعای عرفه را گفته باشد و این اوج استغراق است. خدا همه ی دارایی اهل بیت علیهم السلام است، بنابراین نمی تواند جعل صوفیه باشد. مخصوصاً در فراز آخر که می فرماید: «تو کی غیبت کرده ای که من به دنبال تو باشم». و از این زیباتر زمانی است که حضرت اباعبدالله علیه السلام در عصر عاشورا رجزخوانی می کند. بین این که انسان با دعا به قرب الهی می رسد و با جهاد هم به قرب الهی می رسد، ارتباطی است. در دعای عرفه، امام علیه السلام، هم قرب کلام داشتند، هم قرب نیات و هم قرب عمل که قرب عمل در روز عاشورا بروز و ظهور داشت.

اما در مورد فرقه ی شازلیه: این که دعا از ساحت خود اهل بیت علیهم السلام است یا دیگران گفته اند، معیارهایی هست که در کتاب خمس عشر آمده است. همان طور که انسان، ایات قرآن را در بین هزاران جمله و حرف و کلمه می نهد، کلام اهل بیت علیهم السلام هم همین گونه است. این دعا هم لطافت و طراوت و ظرائفی دارد که نشان می دهد کلام، کلام معصوم است. زمانی که اهل بیت علیهم السلام با خدا صحبت می کنند، آن قدر بی آلایش می گویند که از انسان دل می برند. آن چه مهم است، ذوب شدن است و به کنه عبودیت رسیدن و در آن مقام، دعا کردن است. این ها همه اوصافی است که در اهل بیت علیهم السلام است. جایی که اهل بیت علیهم السلام می گویند: «واسمع ندایی واستجب دعایی»، رسیده اند به قرب الهی. وقتی به دعای صباح امیرالمؤمنین نگاه می کنیم، می بینیم که شور نیایش به او غلبه کرده و در دعای عرفه نیز معلوم است که کلام، کلام معصوم است.

* بعضی ادعا دارند که عباراتی در دعای عرفه هست که عبری است و در واقع به معنای اسرائیلیات است که بعضی از دعانویس ها به غلط، حرکه روی آن گذاشته اند. نظرتان در این باره چیست؟

ـ بنده این را نمی پذیرم، زیرا محدثان ما حدیث شناس بوده اند و چیزهایی را که با متن دعاهای اهل بیت علیهم السلام هم خوانی ندارد پالایش کرده اند. دیگر این که اگر روزی زمین، زبان و زمان، بیان داشته باشد، می بینیم که نیایش های اهل بیت علیهم السلام لحظه لحظه، زمان و مکان را پر کرده است و دائم الذکر بوده اند و تا وقتی با ساحت ذکر و دعا آشنا بشویم، خود اذکار به ما نشان می دهند که از چه کسی هستند...

* فرازهایی از دعای عرفه مربوط می شود به شکرگزاری حضرت اباعبدالله علیه السلام نسبت نعمت های الهی، که همان نعمت ها را در روز عاشورا، یکی یکی در راه خدا می دهد. ارتباط شکر این نعمت ها با فدا کردن آن در روز عاشورا چیست؟

ـ اگر هرچه که خداوند به ما عطا فرموده را برای هدف عالی تری مصرف کنیم، در واقع این داده ها از دست نرفته، بلکه تبدیل به احسن شده است. بنابراین شکر نعمت، این است که در راه خودش مصرف شود. امام حسین علیه السلام شکر نعمت ها را به جا می آورد.

برای اعضا و جوارحش، چشم و گوش و حتی کوچک ترین اعضای درونی بدن، شکر می گوید و در روز عاشورا، همه ی این نعمت ها تبدیل به کمال می شوند. شهادت، کمال وجود امام حسین علیه السلام، نه مقام او. مقام شهادت، از ولایت کم تر و کوچک تر است. وجود امام حسین علیه السلام در شهادت مقامی پیدا کرد، اما مقام او نه. ایشان در آخرین رجزهایی که در عصر عاشورا می خوانند، شکر نعمت ها را تمام می کنند. در حالی که همه ی عزیزانش به شهادت رسیده اند و خون از بدن نازنینش می چکد و مدام در تیررس نیزه و سنگ و شمشیر قرار دارد، می گوید: «ای نفس بر سرزنش نیزه و سنان صبر کن و تا لحظات آخر پایدار باش و اگر تو را بهشت هم بردند صبر کن... زیرا تو باید در جای دیگری آرام بگیری»، چراکه بهای نفس امام حسین علیه السلام خداست. به پاس شکرگزاری حضرت اباعبدالله علیه السلام، خداوند بهایش را پرداخت و اکنون او را ثارالله می خوانیم، یعنی خون خدا؛ و حجت حسین علیه السلام در رگ های مسلمانان جریان دارد.

هنر و نیایش

هنر، با دیداری کردن تجربه ها، قصه ها و آرزوها، معنای انسان بودن را به تصویرهایی قابل مشاهده ترجمه می کند. در اجرای ایین ها و روایت اسطوره ها، دین و هنر، هم در نظر و هم در عمل، با هم قرین می شوند. هنر، با داشتن رابطه ای ذاتی و طبیعی با حقیقت و زیبایی و نیز حساسیت های انسانی، ممکن است تجربه ای دینی را در پی آورد. آثار هنری، می توانند معنای ایین یا تجربه ی دینی را بگیرند یا انتقال دهند و با منجمد کردن آن در صورت، امکان تکرار ایین اصلی یا تجربه ی دینی را بدهند.

هنر، در جست و جوی زیبایی، ممکن است الگوی اعلای آرمانی یا مقدس را به انسان ها معرفی کند تا در راه رستگاری، آن را دنبال کنند و ممکن است در بیان های دیداری اش، از الوهیات راهی برای ارتباط با گیتی پیش پای انسان نهد.

نیایش هم، نوعی ارتباط و اتصال معنوی با خالق و معبود و معشوق است. اتصالی معنوی که می تواند به وسیله ی هنر منتقل شود، تجربه ای که هنرمند آن را به وسیله ی اثر هنری اش انتقال می دهد.