سرچشمه دانش فقها

نویسنده : علی ساروی

نهضت فرهنگی امام سجاد علیه السلام

عصر امام سجاد علیه السلام از لحاظ فکری، معرفتی و فرهنگی، یکی از منحط ترین دوران هاست. تبلیغات گستردة دستگاه اموی و مبارزه برضد معارف علوی، به ویژه پس از شهادت امام حسین علیه السلام و در عصر مروانیان و حجاج و ممنوعیت نقل احادیث اهل بیت علیهم السلام، رسالت امام سجاد علیه السلام در عرصة مبارزه معرفتی و فرهنگی را دشوار می ساخت.

عنصر جعل، تحریف، تغییر و انحطاط در جامعه، حتی به بنی هاشم و شیعیان نیز سرایت کرد و گروهی از شیعیان گرفتار فرقه ها و مکاتب انحرافی شدند که یکی از این فرقه ها، فرقة کیسانیه بود که معتقد به امامت محمد حنفیه شدند.

امام سجاد علیه السلام، عالم ترین فرد عصر خویش بود و شیعه و سنی به این قول معترف بودند.1 ابن شهاب زُهری اُموی می گوید: کسی را فقیه تر از علی بن الحسین علیهماالسلام ندیدم. وی برخی از روایات خویش را از علی بن الحسین علیهماالسلام نقل کرد.

شیخ مفید می گوید: بسیاری از فقهای عامه، مطالب مشهوری از حلال ها و حرام ها و دانش های خود را از علی بن الحسین علیهماالسلام نقل کرده اند.2

گرچه دوران امام سجاد علیه السلام به دوران تقیه معروف است، اما امام علیه السلام در خفا و آشکار، به بیان فتاوا و نقل احادیث پیامبر صلی الله علیه وآله و امام علی علیه السلام می پرداخت.

خانه و مسجد امام سجاد علیه السلام، مدرسه و مکتب او بود.

آن حضرت را می توان احیاگر فقه و علوم آل محمد صلی الله علیه وآله و زمینه ساز و در واقع بنیان گذار مراکز علمی و مکاتب فرهنگی و فکری شیعه دانست؛ مکاتب و مراکزی که توسط شاگرد و فرزندش، امام باقر علیه السلام گسترش یافته، علوم اهل بیت علیهم السلام را در جهان آن عصر، منتشر کردند.

امام سجاد علیه السلام، با فقهای مذاهب مختلف اموی، عثمانی، زبیری و... جلسة مذاکره، مباحثه و مناظرة علمی برقرار می کرد و تعالیم حیات بخش اسلامی را برای آنان، بیان می کرد.

آن حضرت با ستایش علم و تکریم عالمان و تربیت آنها زمینه های نهضت علمی – فرهنگی، معرفتی امام باقر و امام صادق علیهماالسلام را مهیا کرد.

نشر صحیح احکام و حلال و حرام های الهی، بیان معارف الهی، تربیت شاگردان و نیروهای عالم و شایسته، درس صبر و تحمل و مدارا، بی اعتنایی به دنیا، توجه به خداوند و راز و نیاز با خداوند، بخشی از معارف معرفتی و فرهنگی امام سجاد علیه السلام بوده است.

امام سجاد علیه السلام با بیان حلال ها و حرام های الهی، احیای مبانی دینی، اخلاق، دعا، تفسیر و تبیین قرآن و روایات پیامبر صلی الله علیه وآله، وظیفة فرهنگی و علمی و معرفتی خود را انجام داد.3

تبیین معارف دین در قالب دعا، با توجه به نقش تربیتی و سازندة آن، به ویژه در جامعه ای که گرفتار اشرافیت، انحطاط و سقوط ارزش ها بود، از کارهای ارزشمند امام سجاد علیه السلام بوده است.

سلاح دعا و مناجات امام سجاد علیه السلام کمتر از سلاح شمشیر و زره نبوده است. صحیفه که اخت القرآن، انجیل اهل بیت علیهم السلام و زبور آل محمد صلی الله علیه وآله نام گرفت، مجموعه ای عظیم از معارف دین در قالب دعا و راز و نیاز است.

گرچه صحیفه در ظاهر یک رسالة حقوقی و یا دعا و موعظه است، اما در یک نگاه جامع، صحیفه، مجموعه ای از معارف تشیع و اهل بیت علیهم السلام است.

درود و صلوات بر محمد و آل محمد (اهل بیت علیهم السلام) در عصر اختناق اموی، خداشناسی، عدل، نبوت، امامت، معاد و نماز و روزه و حج و جهاد و امر به معروف و نهی از منکر و دو ویژگی تولّی و تبرّی از معارفی هستند که امام سجاد علیه السلام در صحیفة ارزشمند خود به آنها پرداخته است.

توجه به مبارزه با غالیان و جریان غلو، مبارزه با تشبیه (شبهه) و جبر و جبرگرایی، بحث قضا و قدر، مقابله با جریان زهد و زهد فروشی و تصوف گرایی و رهبانیت، مبارزه با عالمان و فقیهان و محدثان و مفسران و قاضیان درباری اموی، حل مشکلات فقهی جامعه و پاسخ به مسائل شرعی، بخشی دیگر از نهضت فرهنگی و معرفتی امام علیه السلام بوده است.

امام سجاد علیه السلام با تبیین معارف و فرهنگ اصیل تشیع، به مبارزه با جهل و خرافات و انحرافات فکری و اخلاقی جامعه پرداخت.

آن حضرت در طی دوران امامت 34 ساله اش، زمینه ها را برای طرح و گسترش علوم آل محمد صلی الله علیه وآله آماده کرد و با تربیت شاگردانی مانند امام باقر علیه السلام و زمینه سازی های فکری، فرهنگی، معرفتی، سیاسی، عبادی و...، زمینه را برای گسترش فقه و تفسیر و حدیث توسط امام باقر و امام صادق علیهماالسلام، آماده ساخت.

شیخ طوسی 171 نفر را از اصحاب و روایان و شاگردان مکتب امام سجاد علیه السلام را نام برده است.

بزرگانی مانند ثابت بن دینار (ابوحمزه ثمالی)، ابوخالد کابلی، یحیی بن ام الطویل، سعید بن جبیر، سعید بن مصیب و... از شاگردان مکتب امام سجاد علیه السلام بوده اند.4

امام سجاد علیه السلام با بیانات و خطبه های خویش، به خصوص در نمازجمعه ها و در مسجد پیامبر صلی الله علیه وآله، تحت عنوان ارشاد، نصایح و اندرزها (بدون این که حساسیت های دستگاه اموی را برانگیزاند)، به بیان معارف دین و سنت های پیامبر صلی الله علیه وآله می پرداخت.

پی نوشت ها:

1. شیخ مفید، ارشاد، ص 144

2. همان، ص 157

3. سید مرتضی عسکری، نقش ائمه در احیای دین، ج 1، ص 86

4. شیخ طوسی، رجال، ص 81