عرفه سرچشمه معرفت و خودسازی

مقدمه

هدف آفرینش انسان، معرفت و بندگی خداوند متعال است. برای رسیدن به این هدف لازم است انسان از فرصت هایی که خداوند برای عبادت و بندگی خود در اختیار انسان نهاده است، استفاده کند. یکی از بهترین فرصت ها برای معرفت و بندگی خدا ماه ذی الحجه به خصوص روز عرفه است. در این روز که درهای رحمت به روی انسان گشوده می شود بهترین فرصت برای جاماندگان از بخشش و رحمت الهی در شب قدر است. خواندن دعای مشهور عرفه امام حسین و امام سجاد علهیم السلام که دارای مضامین بلند عرفانی و معرفتی هستند در کنار روز مبارک عرفه بهترین وسیله برای تقرب و خودسازی هستند.

1. مفهوم شناسی

عرفه در اصل «عَرفَ» و به معنای شناخت بر اساس معرفت و عرفان است. (فراهیدی، 1410ق، 2: 121) صاحب مفردات معرفت و عرفان را به درک و فهم یک چیز به واسطه تفکر و تدبر بر اثر آن شیء معنا کرده است. (راغب، 1412 ق: 560 - 562)

صاحب مجمع البحرین می گوید: برخی قائلند به اینکه عرفه به معنای کوه و مفرد عرفات است همانطور که گفته می شود: «وقفت بعرفةٍ» صحیح است، بگوئیم: «وقفت بعرفاتٍ» و روز عرفه، روز نهم ذی الحجه است. (طریحی، 1375، 5: 99)

عرفات: اسم جمع، و مکانی است در منا (ابن منظور، 1414 ق، 9: 242) و نامی برای کوه و بقعه مخصوص است. (فراهیدی، همان، ج 2: 121؛ راغب، همان: 560) که در قرآن کریم یک بار از آن یاد شده است: «فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ. (بقره: 198) و هنگامی که از عرفات کوچ کردید».

سرزمین عرفات، منطقه ای خارج از محدوده حرم و نزدیک مشعرِحرام می باشد که «جبل الرحمه» و «مسجدنَمِره» در آن واقع است. وقوف در این سرزمین از ظهر روز نهم ذیحجه تا غروب آن برای کسانی که احرام حج تمتع بسته اند، واجب و از ارکان حج است. (جوادی آملی، 1388: 168)

1 -1. وجه تسمیه عرفات

دلیل نام گذاری آن سرزمین مقدس به عرفات یا به سبب معرفت بندگان به خدا توسط عبادات و ادعیه است و یا به خاطر اینکه حضرت آدم و حوا (ع) هنگام هبوط به زمین همدیگر را در آن مکان یافتند و شناختند (راغب، همان: 562؛ رشیدالدین میبدی، 1371، 1: 533) و برخی گفته اند: بنابر اینکه آن دو بزرگوار در این سرزمین به گناه خود اعتراف کردند. و یا اینکه جبرئیل (ع) هنگام تعلیم مناسک حج به حضرت ابراهیم (ع)، به او گفت: در این سرزمین در پیشگاه خداوند به گناهان خود اعتراف کن: «هذِهِ عرَفاتٌ فاعْرِفْ بِها مَناسِکک وَاعْتَرِفْ بِذَنْبِک». (کلینی، 1407ق، 4: 207) بنابر این وجه، سبب تسمیه آن سرزمین به عرفات این است که جبرئیل (ع) از آنجا به عنوان عرفات نام برد (جوادی آملی، 1388: 168).

آیت الله جوادی آملی با اشاره به کسب معرفت بندگان نسبت به خداوند در عرفات دلیل دیگر نام گذاری آن می داند و می گوید: «آگاهی به معارف و علوم دینی و اسرار آفرینش، همچنین معرفت انسان به آگاهی خداوند سبحان بر نهان و آشکار او، در شمار رازهای وقوف در عرفات بیان شده که می تواند وجه تسمیه این سرزمین به «عرفات» نیز باشد». (همان: 170)

2. فضیلت عرفه

برای عرفه به عنوان سرچشمه معرفت فضائل زیادی بیان کرده که برخی از آن ها عبارتند از:

2 -1. روز مشهود

عرفه در پیشگاه خداوند متعال از چنان عظمتی برخوردار است که خداوند از آن به نام مشهود قسم یاد می کند: «وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُودٍ. (بروج: 3) و سوگند به شاهد و مشهود»، یعنی زائران بیت الله الحرام شاهد و ناظر آن روزند، در روایتی از پیغمبر اکرم ص و امام باقر ع و امام صادق ع این تفسیر نقل شده است. (مکارم شیرازی، (بی تا) 26، ص: 330)

حویزوی نیز، «مشهود» را به عرفه تفسیر کرده است که محل تجمع انسان هاست. البته برخی «شاهد» در این آیه را نیز به عرفه تفسیر کرده اند. (حویزوی، 1415 ق، 5: 542)

2 -2. سبب آمرزش گناهان

همه ایام در نزد خداوند محترمند، اگر کسی به درگاه الهی توبه و استغفار کند امید است که بخشیده شود. اما برخی روزها مخصوص برای بخشش گناهان است و روز عرفه جزء همان روزهاست.

امام صادق (ع) می فرماید: اگر ماه مبارک رمضان بر کسی گذشت و او آمرزیده نشد، تا ماه مبارک آینده به آمرزش او امیدی نیست مگر آنکه عرفه را درک کند: «مَنْ لَمْ یغْفَرْ لَهُ فی شَهْرِ رَمَضانَ لَمْ یغْفَرْ لَهُ إلی قابِلٍ إلاأن یشْهَدَ عرَفَة»، حتی برخی گناهان جز در عرفات و مشعرِحرام بخشیده نخواهد شد: «إن مِنَ الذُّنُوبِ ما لایغْفَرُ إلابِعَرْفَةَ وَالْمشْعَرِ الْحرام». (مجلسی، 1403ق، 96: 261)

بنابر روایتی، اعمال بندگان را روز پنجشنبه به رسول خدا (ص) عرضه می دارند، و در روز عرفه حق تعالی به آن ها توجه می کند و [آنچه که مورد قبول نیست] همه را هباءً منثوراً قرار می دهد. راوی سؤال می کند عمل چه اشخاصی را چنین می کند؟ [می فرماید] اعمال مبغض ما و مبغض شیعیان ما. (مجلسی، 1403ق، 23: 345)

امام خامنه ای مدظله العالی با اشاره به اهمیت و فضیلت عرفه مردم را به بهره مندی بیشتر از برکات این روز و دعا در آن بیان می کند و می فرماید:

روز «عرفه»، روز دعا و توسّل و تضرّع است،. .. برکات عظیم روز عرفه، در حقیقت چنین روزی را به معنای روز عید، روز برکت و روز رحمت از طرف پروردگار به ما معرفی می کند... کسی خیال نکند در زندگی ملتی که در حال سازندگی است، دعا و تضرّع نقش زیادی ندارد. به عکس، ملتی که راه دشواری را در پیش روی خود دارد و می خواهد کار بزرگی را انجام دهد، در کنار کار و تلاش و مجاهدت، لازم است که باب گشاده ای برای دعا و توجّه به پروردگار و استمداد از خداوند قرار دهد (حسینی خامنه ای، 1373: 33).

2 -3. مایه تقرب به خداوند

بنا به قرینه حدیث شریف نبوی: «اَلْحَجُ عرَفَةُ». (ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی، 1405ق، 2: 236) بعید نیست در عرفات معرفتی برای انسان پدید آید که آن معرفت در جاهای دیگر حاصل نمی شود. حج به سبب همین آگاهی خاص که جز در عرفات یافت نمی شود سبب تعالی و نیل انسان به اوج قلّه عالم امکان، یعنی «خُلق عظیم» است. (جوادی آملی، 1388: 240)

در قرب الهی به بندگان خویش تردیدی نیست. از این رو قرآن کریم می فرماید:

وَ إِذا سَأَلَک عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیسْتَجیبُوا لی وَ لْیؤْمِنُوا بی لَعَلَّهُمْ یرْشُدُونَ. (بقره: 186) و هنگامی که بندگان من، از تو در باره من سؤال کنند، (بگو:) من نزدیکم! دعای دعا کننده را، به هنگامی که مرا می خواند، پاسخ می گویم! پس باید دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند (و به مقصد برسند)! .

بنابه فرموده امام صادق علیه السلام: «اَلرَّاحِلَ إِلَیک یا رَبِّ قَرِیبُ الْمَسَافَةِ مِنْک وَ أَنْتَ لَا تَحْتَجِبُ عَنْ خَلْقِک إِلَّا أَنْ تَحْجُبَهُمُ الْأَعْمَالُ السَّیئَة» (مجلسی، همان، 91: 276) تنها حجاب بین سالک الی الله، بنده و گناهان اوست وگرنه حضرت حق به انسان نزدیک تر است. بنابر این، انسان برای رهیدن از این حجاب، باید از خویشتن سفر کرده، از خواسته های خود هجرت کند تا مصداق «ومن یخرُج مِن بَیتِهِ مُهاجِرًا اِلَی الله» (نساء: 100)، بشود. اگر کسی از خودبینی نجات یافت راه مشاهده اسرار الهی و نیل به جنّةاللقاء برایش باز است. ایام حج و مناسک آن و به ویژه سرزمین عرفات بهترین فرصت برای رهایی از خودبینی و هجرت از بیت نفس و برون آمدن از تنگنای طبیعت است. (جوادی آملی، 1388: 240- 241)

3. آداب عرفه

بنابر فضیلتی که درباره عرفه ذکر شد باید آداب و احکام آن روز توسط مسلمانان و مخصوصاً کسانی که توفیق حضور در عرفات دارند، مراعات شود. هر چه بندگان خدا به آداب آن آشنا باشند برای توشه برداری حواسشان جمع تر خواهد بود. لذا بر تمامی مسلمانان لازم است برای کسب معرفت بیشتر و قرب به خداوند متعال آداب زیر را مراعات نمایند.

3 -1. غسل

یکی از دستوراتی که در کنار سایر آداب برای روز عرفه سفارش شده است، غسل مستحبی در آن روز یعنی نهم ذیحجه است و بهتر آن است که هنگام ظهر انجام دهد. (موسوی خمینی، 1385، 1: 110)

3 -2. روزه

در روز عرفه برای کسی که روزه موجب ضعف او در خواندن دعاهایی که تصمیم خواندن آن ها را گرفته است، نشود و اول ماه به طوری ثابت باشد که احتمال واقع شدن روزه را در روز عید ندهد، سفارش شده است (موسوی خمینی [امام]، 1385، ج 1: 343). اما کسی که روزه او را برای خواندن دعاهای عرفه واشتغال به آن، ضعیف و بی حال می گرداند بهتر است روز عرفه را روزه نگیرد و همچنین اگر احتمال بدهد که آن روز عید باشد، بهتر است روزه نگیرد، اما مکروه بودن- حتی به معنای مصطلح آن در عبادات- نسبت به روزه این دو (روز عرفه، با ضعف از دعا یا احتمال عید) ظاهراً ثابت نباشد. (موسوی خمینی، 1381: 265)

3 -3. زیارت امام حسین علیه السلام

یکی از اعمالی که در روز عرفه به آن سفارش زیاد شده، زیارت امام حسین علیه السلام است هر چند که زیارت از راه دور باشد، بنابر آدابی که گفته شده است. البته زیارت از نزدیک و حضور در کربلای معلّی اجر و ثواب خودش را دارد.

عارف بالله حاج میرزا جواد ملکی تبریزی قدس سرّه می گوید: «اما اینکه ما حضور در عرفات و کربلا را با ترجیح ذکر نمودیم، عرفات بالضروره از تشریع حج است و اما کربلا، در اخبار بسیار وارد است که زیارت آن حضرت را در روز عرفه ثواب بی شمار است.»

ایشان با اشاره به اهمیت زیارت امام حسین علیه السلام در روز عرفه، روایتی از صدوق نقل می کند که امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند تبارک و تعالی برای زیارت کنندگان قبر امام حسین علیه السلام قبل از اهل عرفات تجلی می فرماید و حوائج آن ها را بر می آورد و گناهان آنان را می آمرزد و در مسئلت های آن ها شفاعت امام حسین علیه السلام را می پذیرد سپس اهل عرفات می آیند و همین رفتار با آن ها می شود. (ملکی تبریزی، 1377: 434)

برای زیارت امام حسین علیه السلام در روز عرفه که چشمه جوشان معرفت یعنی عرفه را به حدّ اعلی می رساند، ثواب فراوانی ذکر شده است. در کتاب کامل الزیارات از بشیر دهّان در این باره نقل شده است:

محضر مبارک حضرت ابی عبد اللَّه علیه السّلام عرض کردم: بسا زیارت حجّ از من فوت شده پس در روز عرفه به زیارت قبر حضرت امام حسین علیه السلام می روم از نظر شما چه طور است؟ حضرت فرمودند: ای بشیر عمل نیک و پسندیده ای انجام داده ای، هر مؤمن که در غیر روز عید به زیارت قبر حسین بن علی علیهما السّلام برود در حالی که به حقّ آن حضرت عارف و آگاه باشد خداوند متعال ثواب بیست حجّ و بیست عمره قبول شده و اجر بیست بار جنگ با دشمنان خدا در معیت نبی مرسل یا امام عادل برایش می نویسد. و کسی که در روز عید به زیارت قبر مطهّرش برود حق تعالی ثواب صد حج و صد عمره و صد بار جنگ با دشمنان خدا در رکاب نبی مرسل یا امام عادل برای او منظور می فرماید. و کسی که در روز عرفه با عرفان به حق آن حضرت به زیارت قبر مطهّرش برود خداوند منّان ثواب هزار حج و هزار عمره مقبول و هزار بار جنگ نمودن با دشمنان خدا در رکاب نبی مرسل یا امام عادل به او می دهد.

بشیر می گوید: محضرش عرض کردم: چگونه این اجر و ثواب ها برای من باشد در حالی که موقف را ترک کرده ام؟

بشیر می گوید: پس از ایراد این کلام حضرت نگاهی شبیه شخص غضبناک به من نموده سپس فرمودند: ای بشیر، هنگامی که مؤمن به زیارت قبر حسین بن علی علیهما السّلام در روز عرفه می رود و در فرات غسل کرده و سپس به طرف آن حضرت متوجّه می شود خداوند متعال به هر قدمی که وی برمی دارد ثواب یک حج با تمام مناسک و اعمال آن را برایش منظور می کند. (ابن قولویه، 1377: 561- 562)

3 -4. قرائت قرآن

از جمله اعمال مستحب عرفه، که عرفان و معرفت ما را نسبت به حضرت احدیّت زیاد می کند، قرائت قرآن است. در این روز خواندن ده آیه اول سوره بقره و آیةالکرسی و سوره های توحید، فلق و ناس و آیات آخر سوره حشر و آیات 54- 57 سوره اعراف مانند این آیه شریفه بیشتر سفارش شده است:

ان رَبَّکمُ اللَّهُ الَّذِی خَلَقَ السَّمواتِ وَ الْأرْضَ فِی ستَّةِ ایامً، ثمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ، یغْشِی اللَّیلَ النَّهارَ یطْلُبُهُ حثِیثاً و الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومَ مُسَخَّراتِ بِأمْرِهِ الا لَهُ الْخَلْقُ وَ الْأمْرُ تَبارَک اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ (اعراف: 54)؛ پروردگار شما، خداوندی است که آسمانها و زمین را طی شش روز (دوره) بیافرید، سپس بر عرش قرار گرفت با (پرده تاریک) شب، روز را می پوشاند و شب به دنبال روز به سرعت در حرکت است و همچنین خورشید و ماه و ستارگان که تحت فرمان او هستند. آری آفرینش و تدبیر (جهان) به فرمان اوست.

3 -5. دعا و نیایش

دعا نقش بسیار مؤثری در تربیت نفوس انسانی و سوق آن ها به مراتب کمال دارد که شاید بسیاری از بندگان از آن غافل باشند. می توان گفت که دعا اکسیر اعظم، کیمیای سعادت، آب حیات و روح عبادت است؛ همان گونه که در حدیث وارد شده «الدُّعاءُ مُخُّ الْعِبَادَةِ». (حرالعاملی، همان، ج 7: 27) طبق گواهی قرآن، ارزش انسانها در پیشگاه پروردگار به خاطر دعاهای آنهاست: «قُلْ ما یعْبَؤُا بکمْ رَبی لَوْ لا دُعاؤُکمْ (فرقان: 77)؛ بگو اگر دعایتان نباشد، پروردگار من اعتنایی به شما ندارد».

نقش نیایش در وصول به رحمت بیکران الهی تا آن حدّ است که امام صادق (ع) فرمود: «الدُّعاءُ کهْفُ الإجابَةِ کما أن السحابَ کهْفُ الْمَطَر» (کلینی، همان، ج 2: 471) یعنی همان طور که ابر، قرارگاه باران است، دعا نیز قرارگاه اجابت است. به بیان دیگر، اجابت در درون دعاست، همان طور که باران در نهاد ابر تعبیه شده است.

روایات فراوانی درباره اعمال روز عرفه و هنگام وقوف در عرفات، به ویژه کیفیت دعا در آن موقف نقل شده که بخشی از آن ها در خصوص دعاهای آن روز، وبخشی نیز در اهتمام و ترغیب به دعا کردن به دیگران است، به گونه ای که برخی شاگردان اهل بیت عصمت و طهارت (ع) قسمت مهم همّت خویش را در آن سرزمین که دعاها در آن مستجاب است، صرف دعا برای غیر می کردند (جوادی آملی، 1388: 238).

عبدالله بن جندب در پاسخ به شخصی که حال خوب او را در هنگام دعا و نیایش در عرفات، تحسین کرده بود، با نقل سخنی از امام کاظم (ع): «منْ دَعا لأخیهِ بِظَهْرِ الْغَیبِ نُودِی مِنَ الْعَرْشِ وَ لَک مِائَةُ ألْفِ ضِعْفٍ مِثْله؛ کسی که به دور از چشم برادر (ایمانی اش) در حق وی دعا کند از جانب عرش ندا داده می شود که صدهزار برابر آنچه برای او خواستی نصیب تو خواهد شد»، می گوید: شایسته نبود که من صد هزار برابر دعای مستجاب را به خاطر یک دعا که برآورده شدنش معلوم نیست واگذارم (ر.ک. کلینی، همان، 4: 465).

صاحب المراقبات درباره اهمیت دعا در روز عرف، می گوید: «اهمیت دعا در این روز آن است که اگر روزه او را، ناتوان برای خواندن دعا سازد، روزه نگیرد با آنکه در بعض اخبار صحیحة معتمده وارد شده است که روزة روز عرفه کفاره نود سال است!». (ملکی تبریزی، همان: 434)

4. مضامین والای دعای عرفه امام حسین علیه السلام

بنابر نقل ابن طاووس؛ از جمله دعاهای شریف وارد شده در روز عرفه را که از مضامین بالای معرفت برخوردار می باشد، دعای امام حسین علیه السلام است (مجلسی، همان، 95: 216- 227؛ ابن طاووس، 1409 ق، ج 1: 339)، و سخن صاحب المراقبات که می گوید: «هر کس بتواند در آن روز در عرفات یا در کربلا حضور داشته باشد این پیش آمد مهم ترین اتفاقی است که دعا در آن شایسته است. و آن روز روزی است که ممحض و مخصوص برای دعا قرار داده شده است.» (ملکی تبریزی، همان: 434)، لازم است در روز عرفه از سخنان گهربار و معرفت افزای حضرت اباعبدالله علیه السلام در خطاب به خداوند متعال، بهره برد. البته بنابه فرموده امام خمینی رحمه الله، در این دعا اکثراً چیزهایی است که اکثر بینندگان از آن استفاده می کنند، لکن در بین آن یک چیزهای دیگری هست که استفاده از او مشکل است، حتی برای عرفای بزرگ. (موسوی خمینی، 1389، 18: 120)

اما آنچه که می توان در حد خود و این مقاله از این دعای شریف که مخزن اسرار و معرفت است بهره برد، عبارتند از:

4 -1. درک توحید ناب

در بخش هایی از دعای شریف، عالی ترین مراحل توحید بیان شده است و این نکته به خوبی تبیین و بر آن تصریح شده است که پی بردن به خداوند از راه آثار و آیات او همانند پی بردن به آفتاب در فضای روشن روز به وسیله شمع کم نور است، زیرا ذات اقدس خداوند از هر ظاهری آشکارتر و از هر نوری نورانی تر است و هرگز غایب نشده و نمی شود تا نیازی به استظهار داشته باشد و هر عارفی قبل از هر چیز اول او را مشاهده می کند و بعد آثار او را، و آن که خدا را رقیب و ناظر نمی بیند نابیناست:

إلهی تَرَدُّدی فِی الاثارِ یوجِبُ بُعْدَ الْمَزارِ فَاجْمَعْنی عَلَیک بِخِدْمَةٍ تُوصِلُنی إلَیک. کیفَ یسْتَدَلُّ عَلَیک بما هوَ فی وُجُودِهِ مُفْتَقِرٌ إلَیک؟ أیکونُ لِغَیرِک مِنَ الظُّهُورِ ما لَیسَ لَک حَتّی یکونَ هُوَالْمُظْهِرَ لَک؟ مَتی غِبْتَ حَتّی تَحْتاجَ إلی دَلیلٍ یدُلُّ عَلَیک وَمَتی بَعُدْتَ حتّی تَکونَ الاثارُ هِی الّتی تُوصِلُ إلَیک؟ عَمِیتْ عینٌ لاتراک عَلَیها رَقیبًا وَخَسِرَتْ صَفْقَةُ عَبْدٍ لَمْ تَجْعَلْ لَهُ مِنْ حُبِّک نَصیبًا؛ خدایا مردّد شدن من در آثار موجب دوری دیدار است، پس مرا با وجودت گرد آور، به وسیله عبادتی که مرا به تو رساند، چگونه بر وجود تو استدلال شود، به موجودی که در وجودش نیازمند به توست؟ آیا برای غیر تو ظهوری هست که برای تو نیست، تا آنان غیر وسیله ظهور تو باشد؟!! کی پنهان بوده ای، تا نیازمند به دلیلی باشی که بر تو دلالت کند و کی دور بوده ای، تا آثار واصل کننده به تو باشند؟ کور باد دیده ای که تو را بر آن دیده بان نبیند و زیان کار باد تجارت بنده ای که از محبّتت برای او سهمی قرار نداده ای. (ابن طاووس، همان: 348  349)

این دعا برهان صدیقین را به حکمای متألّه اسلامی تعلیم داد و عرفا را نیز به شهود تشویق کرد و متعبدان را هشدار داد و سالکان را بیدار کرد تا در وادی ایمنِ دوست قدم گذارده و راهی را بپیمایند که عین هدف است، زیرا از خدا به خدا رسیدن یعنی از مقصد به مقصود نائل آمدن. (جوادی آملی، 1388: 243)

حیوانات و انسان ها، دریا و صحرا، همه مملوّ از آثار وجود اوست؛ ولی با این حال، کنه ذاتش چنان مخفی است که احدی به آن راه ندارد؛ زیرا انسان محدود، کنه آن وجود نامحدود را نمی تواند درک کند. (مکارم شیرازی، بی تا، 4: 285)

4 -2. هدایت در پرتو بصیرت

یکی از درس های مهم دعای عرفه امام حسین علیه السلام درخواست هدایت، بازگشت به سوی خداوند در پرتو بصیرت است. آن حضرت در بخشی از این دعا آثار را سرمنشأ هدایت در پرتو بصیرت بیان می کند:

اِلهی اَمَرْتَ بِالرُّجُوعِ اِلَی الاْ ثارِ فَارْجِعْنی اِلَیْکَ بِکِسْوَهِ الانْوارِ وَهِدایَهِ الاسْتِبصارِ حَتّی اَرْجعَ اِلَیکَ منْها کَما دَخَلْتُ اِلَیْکَ مِنْها مَصُونَ السِّرِّ عَنِ النَّظَرِ اِلَیْها وَمَرْفُوعَ الْهِمَّهِ عَنِ الاعْتِمادِ علَیْها اِنکَ عَلی کُلِّشَئٍ قَدیرٌ؛ خدایا مرا به رجوع به آثار فرمان دادی، پس مرا به پوششی از انوار و هدایتی بصیرت جو به سوی خود بازگردان، تا از آن ها به سویت بازگردم همانطور که از آن ها به بارگاهت بار یافتم، با نگاهداری نهادم از نگاه به آن ها و برگرفتن همّتم از اعتماد بر آن ها، همانا تو بر هرچیز توانایی.

4 -3. اظهار تواضع و خاکساری در مقابل پروردگار

ثمره هدایت اظهار فروتنی و تواضع در برابر حضرت حق است. و این را از سخنان شخصی می آموزیم که اصلاً روح انعطاف پذیری دربرابر باطل در او وجود ندارد اما دارای روحیه نرم و انعطاف پذیر و صاحب زمزمه های دل انگیز است که می گوید:

اِلهی مَنْ کانَتْ مَحاسِنُهُ مَساوِی فَکَیْفَ لا تَکُونُ مَساویهِ مساوِی وَمنْ کانَتْ حَقایِقُهُ دَعاوِی فَکَیْفَ لا تَکُونُ دَعاویهِ دَعاوِی؛ خدایا کسیکه زیبایی هایش زشتی بوده، پس چگونه زشتی هایش زشتی نباشد، و کسیکه حقیقت گویی هایش ادعای خالی بوده، چگونه ادعاهایش ادعا نباشد؟.

حضرت اباعبدالله علیه السلام بعد از آن سخنان، تواضع و خاکساری را به حد اعلی رسانده و به درگاه خداوند عرض می کند:

اِلهی هذا ذُلّی ظاهِرٌ بَیْنَ یَدَیْکَ وَهذا حالی لا یَخْفی علَیْکَ منْکَ اَطلُبُ الْوُصُولَ اِلَیْکَ وَبِکَ اَسْتَدِلُّ عَلَیْکَ فَاهْدِنی بنُورِکَ اِلَیکَ وَاَقِمْنی بِصِدْقِ الْعُبُودِیَّهِ بَیْنَ یَدَیْکَ اِلهی عَلِّمْنی مِنْ عِلْمِکَ الْمَخْزُونِ وَصُنّی بِسِتْرِکَ الْمصُونِ؛ خدایا این خواری من است که در برابرت عیان است، و این حال من است که بر تو پوشیده نیست، از تو رسیدن به تو را میخواهم، و بر تو استدلال میکنم، پس به نورت مرا به وجودت راهنمایی کن، و در برابرت به صدق بندگی بر پا دار. خدایا از علم مخزونت به من بیاموز، و به پرده نگاهداریت حفظم کن.

4 -4. بی نیازی و عزت مندی

در بخشی دیگر از دعا به یک صفت عالی اشاره می کند که هر مؤمنی نیازمند آن است. امام با تضرّع از خداوند متعال می خواهد: «وَ اجعَلْ غِنَای فِی نفْسِی؛ خداوندا! بی نیازی مرا در درون جانم قرارده!» الهام می گیریم که بی نیازی چیزی نیست که در بیرون، از طریق جمع ثروت فراوان و کاخ های رفیع و مقاماتِ منیع، فراهم گردد؛ بی نیازی و غنا را باید در درون جان جست، که تا جان آدمی سیراب و بی نیاز نگردد اگر تمام جهان را به او دهند، باز هم تشنه است و همچون مبتلایان به بیماری استسقا، پیوسته در طلب آب است؛ امّا اگر روح او با معرفتِ الهی، سیراب گردد در نظرش «جهان و هر چه در آن است، سهل و مختصر است»! (مکارم شیرازی، همان، 3: 263- 266)

البته معیار عزتمندی انسان به بلندمترتبگی و عزت خداوند است که در این قسمت دعا به آن پرداخته می شود: «یا مَنْ خَصَّ نَفْسَهُ بالسُّمُوِّ وَالرِّفعَهِ اَوْلِیآئُهُ بعِزِّهِ یعْتَزُّونَ؛ ای که وجودش را به بلندی و برتری اختصاص داده، در نتیجه اولیایش به عزّت او عزیز میشوند» یعنی اگر عزت خدا بالاسر انسان نباشد محال است عزیز شود، شاید چند روزی به خاطر عوامل صوری عزیز شود اما عزت این چنینی ناپایدار است.

4-5. مبارزه با استکبار در سایه حکومت اسلامی

امام حسین علیه السلام در بخشی از دعای عرفه به قدرت لایزال الهی در کوبیدن جبّاران و اینکه خداوند هر کفرپیشه و ستمگری را ریشه کن می کند، اشاره می کند: «وَهُوَ لِلدَّعَواتِ سامِعٌ وَلِلْکرْباتِ دافِعٌ وَلِلدَّرَجاتِ رافِعٌ وَلِلْجَبابِرَةِ قامِع؛ او شنونده دعاها، و دورکننده بلاها، و بالابرنده درجات، و کوبنده گردن کشان است»

و در بخش دیگر دعا، عنایت خداوند نسبت به دولت الهی و تولد در زمان حکومت اسلامی و نجات از پیشتازان کفر و اِلحاد و حکمرانان خودسر و خون آشام تبیین شده است؛ آنجا که به خداوند عرض می کند:

لَم تخْرِجْنی لِرَأفَتِک بی وَلُطْفِک لی وَإحْسانِک إلَی فی دَوْلَةِ أئِمةِ الْکفْرِ الَّذینَ نَقَضُوا عَهْدَک وَکذَّبُوا رُسُلَک، لکنَّک أخْرَجْتَنی لِلَّذی سَبَقَ لی مِنَ الهُدی الّذی لَهُ یسَّرْتَنی وَفیهِ أنْشَأْتَنی؛ از باب رأفت و لطف و احسانی که به من داشتی، مرا در حکومت پیشوایان کفر، آنان که پیمانت را شکستند، و پیامبرانت را تکذیب کردند، به دنیا نیاوردی، ولی زمانی به دنیا آوردی به خاطر آنچه در علمت برایم رقم خورده بود و آن عبارت بود از هدایتی که مرا برای پذیرفتن آن آماده ساختی، و در عرصه گاهش نشود و نمایم دادی.

دعای عرفه امام حسین (ع) گرچه نیایش و راز و نیاز به درگاه بی نیاز است اما راز و رمز مبارزه و قیام علیه نظام سلطه گری در آغاز آن مورد توجه و عنایت ویژه قرار گرفته است. چون امام حسین (ع) وقتی که در این دعا بهترین نعمت هایی را که خدا به او داده، می شمارد و دربرابر آن نعمت ها خدا را می ستاید، به درهم کوبیده شدن ظالمان توسط خداوند اشاره می کند و در فقره بعد خدا را می ستاید که او را در زمان جاهلیت به دنیا نیاورده است؛ این، نشان بلندنظری آن حضرت است. چون ممکن است کسی تبهکارانه به سر برد و برای توجیه تباهی خود بگوید: ما در زمان جاهلیت زندگی می کردیم و احکام الهی را نمی دانستیم و هر انسان جاهلی معذور است. امّا روح بلند انسان کامل به این معذوربودن قناعت نمی کند بلکه می کوشد تا به احکام الهی عالم شود و بدون عذر باشد نه معذور.

این سخن امام علیه السلام، تشویق به تشکیل حکومت اسلامی و تلاش برای استقرار نظام الهی است. چون اگر کسی بخواهد شکر نعمت به دنیا نیامدن در دولت کفر را به جا آورد باید برای براندازی دولت کفر و حاکمیت شرک و تشکیل حکومت اسلامی و حفظ آن تلاش کند. برای این که با وجود حکومت کفر، رسیدن به معارف الهی و اخلاق انسانی هر چند که متعذّر و ممتنع نیست لیکن دشوار خواهد بود و توفیق زمزمه و مناجات با خدا در لوای حکومت اسلامی و حاکمیت دین آسان تر است. و سالار شهیدان نیز برای همین منظور قیام کرد تا در پرتو نظام اسلامی، آیندگان نیز همانند خود آن حضرت مشمول الطاف و برکات دولت حق گردند و در پناه دولت اسلام و حاکمیت قرآن احیا شوند. از این رو فرمود: «من بر علیه حاکمیت ستم قیام کردم تا کفر را براندازم و اصلاح در امّت جدّم محمّد (ص) ایجاد کنم.» آن روح بزرگوار حماسی این هدف را پی گرفت تا سرانجام به مقصود خویش نایل آمد. (ر.ک: جوادی آملی، 1384: 232- 233)

5. دعای عرفه امام سجاد علیه السلام

یکی دیگر از اعمالی که مؤمنان به انجام آن در روز عرفه سفارش شده اند، خواندن دعای عرفه امام سجاد (ع)، طولانی ترین دعای صحیفه سجادیه است. این دعا بعد از دعای عرفه امام حسین (ع) از مشهورترین دعاهای روز عرفه است و در میان دعاهای صحیفه سجادیه، از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

امام خامنه ای مدظله العالی با اشاره به اهمیت دعای عرفه امام سجاد علیه السلام، دعای آن بزرگوار را شرح، توضیح و بیانِ متن دعای عرفه حضرت ابا عبدالله علیه السلام بیان کردند.

آموزه های این دعا را می توان در چند موضوع اصلی برشمرد: خداشناسی، امام شناسی، درود بر رسول خدا (ص) و اهل بیتش، اعتراف به خطا و درخواست حوائج.[1]

در این دعا امام سجاد (ع) به معرفی ائمه و ویژگی های ایشان می پردازد و امامان را برگزیدگان، خزانه داران علم الهی، حافظان دین، خُلفای الهی و وسیله نجات مردم می خواند. و اطاعت مردم از آن بزرگواران را لازم می داند: «... اللهُمَّ إنَّک اَیدْتَ دینَک فی کلِّ اَوانٍ بإمامٍ اَقمْتَهُ علَماً لِعِبادِک وَ مَناراً فی بِلَادِک بَعْدَ أن وَصَلْتَ حَبْلَهُ بِحَبْلِک، وَجَعَلْتَهُ الذَّریعَةَ اِلَی رِضوَانِک، وَ افتَرَضْتَ طاعَتَهُ وَ حَذَّرْتَ مَعْصِیتَهُ، وَ اَمَرْتَ بِامْتِثَالِ اَمْرِهِ وَ الإنتهاءِ عِندَ نَهْیهِ، وَ الاّ یتَقَدَّمَهُ مُتَقَدِّمٌ، وَ لَا یتَأخَّرَ مُتَأخِّرٌ، فَهُوَ عِصْمَةٌ اللاّیذینَ وَ کهفُ المؤمِنِینَ وَ عُرْوَةُ المُتَمَسِّکینَ وَ بَهاءُ العالَمِینَ». (صحیفه سجادیه، دعای 47)

6. وقوف در عرفات در ایام حج

وقوف در عرفات برای شخصی که اعمال حج انجام می دهد نخستین مرحله از مناسک حج تمتع بعد از احرام آن از جمله آداب روز عرفه است. وقوف در سرزمین عرفات از ظهر شرعی تا مغرب روز عرفه، یعنی نهم ذیحجه است و بنابر احکامی که در این مورد وارد شده است، حاجی در آن توقف می کند و اعمال آن را انجام می دهد. (ر.ک. موسوی خمینی، 1385، 1: 501- 502)

بنابر آیه شریفه: «فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرامِ»، وقوف در عرفات واجب است، همانطور که وقوف در مشعر الحرام که همان مزدلفه باشد واجب است. (ر.ک: طباطبایی، 1374، 2: 117)

امیر مؤمنان، امام علی (ع) درباره راز وقوف در عرفات فرمود: «عرفات خارج از مرز حرم است و مهمان خدا باید بیرون دروازه، آنقدر تضرّع کند تا لایق ورود حرم شود». (کلینی، 1407ق، 4: 66)

حج گزار با وقوفِ در عرفات باید تا سر حد امکان به معارف الهی واقف شده و بداند که خدای سبحان به همه نیازهای او واقف و بر رفع همه آن ها تواناست، از این رو امام سجاد (ع) به سائلی که در روز عرفه گدایی می کرد، فرمود: وای بر تو! آیا در چنین روزی، دست نیاز به سوی غیرخدا دراز می کنی؛ در چنین روزی برای کودکان در رحم، امید سعادت می رود: وَیحَک! أغَیرَ الله تَسْألُ فی هذا الْیوْمِ. إنهُ لَیرْجی لِما فی بُطُونِ الحَبالی فی هذا الْیوْمِ أنْ یکونَ سَعیداً! (ابن بابویه، 1413 ق، ج 2: 211) کسی که در این جا از خدا غیرخدا را طلب کند زیان کرده است. آن حضرت کسانی را که در چنین زمان و مکانی دست نیاز به سوی دیگران دراز می کنند، بدترینِ انسان ها نامید: هؤُلاءِ شِرارٌ مِنْ خَلْقِ الله. اَلنّاسُ مقْبِلُونَ علی الله وَهُمْ مُقْبِلُونَ عَلَی النّاس. (مجلسی، همان، 96، ص 261)

بنابه سخن آیت الله جوادی آملی؛ حج گزار باید در آنجا بر این نکته عارف شود که خداوند به نهان و آشکار او و حتی آنچه برای خود او روشن نیست و به طور ناخودآگاه در زوایای روح او می گذرد آگاه است. انسان اگر بداند که قلب او در مشهد و محضر حق تعالی است همان طور که خود را به گناهان جوارحی نمی آلاید گناه جوانحی نیز نمی کند و قلب خود را از خاطرات آلوده پاک می کند. (جوادی آملی، 1388: 235)

امام سجاد (ع) فرمود: عصر روز عرفه و ظهر روز دهم، خدای سبحان بر ملائکه افتخار می کند و می فرماید: «اینان بندگان من هستند که از راه های دور و نزدیک با مشکلات بسیار به اینجا آمده و بسیاری از لذت ها را بر خود حرام کرده و بر شن های بیابان های عرفات و منا خوابیده و این چنین با چهره های غبارآلود در پیشگاه من اظهار عجز و ذلّت می کنند. اکنون به شما اجازه دادم تا سرایر آنان را ببینید. آنگاه ملائکه به اذن خداوند بر دل ها و اسرار نهان آن ها آگاه می شوند. (مجلسی، همان، 96: 259)

خداوند سبحان می فرماید: این گروه، مطیع خدا و پیامبر او هستند. پیامبر را امین وحی می دانند و معتقدند که او از نزد خود هیچ نگفته و در همه مسائل و احکام الهی و از آن جمله در امامت و رهبری، سخنان و اقدام های او طبق وحی بوده است. راز این نکته، همان گونه که پیش از این به تفصیل بیان شد، این است که ولایت، سرّ همه اعمال است. مؤمنان راستین که هم به سرّ ولایت می رسند و هم به اسرار حج، به صورت انسان واقعی در سرزمین عرفات و منا ظهور می کنند و خدای سبحان در مقام فعل، به آنان فخر می کند. (جوادی آملی، 1388: 236)

بنابه فرموده امام صادق (ع)، بهترین مکان برای وقوف در عرفات، پایین کوه است: «عَرَفَاتٌ کلُّهَا مَوْقِفٌ وَ أَفْضَلُ الْمَوْقِفِ سَفْحُ الْجَبَلِ» (کلینی همان، ج 4: 463). همچنین در روایت دیگری فرمود: فَعَرَفَاتٌ کلُّهَا مَوْقِفٌ وَ مَا قَرُبَ مِنَ الْجَبَلِ فَهُوَ أَفْضَل؛ عرفات همه اش موقف است و [حاجی] هر چه به جبل الرحمه نزدیک تر باشد بهتر است». (حر عاملی، 1409 ق، 13: 543)

در بخشی از سرزمین عرفات که مماس با حرم است کوهی به نام «نَمِرَه» قرار دارد. مسجدی نیز به این نام در این منطقه ساخته شده که بخشی از آن در محدوده عرفات است. حج گزار در وادی «نَمِرَه» باید آگاه باشد که این سرزمین، سرزمین شهادت، معرفت و عرفان است؛ یعنی همان گونه که خدا و ملائکه شاهدند، این سرزمین وسیع نیز شاهد اعمال زائران خانه خداست و کاملاً آگاه است که حج گزار با چه نیتی آمده و با چه انگیزه ای بازمی گردد و به آن شهادت می دهد. (جوادی آملی، 1388: 237)

کتاب نامه

قرآن کریم.

امام سجاد، علی بن الحسین (1395). صحیفه سجادیه، ترجمه: حسین انصاریان، قم، اصباح.

ابن ابی جمهور، محمدبن زین الدین (1405ق). عوالی اللئالی، قم، دارالسیدالشهدا.

ابن بابویه، محمد بن علی (1413ق). من لا یحضره الفقیه، تصحیح علی اکبر غفاری، قم، انتشارات اسلامی.

ابن طاووس، علی بن موسی (1409 ق). إقبال الأعمال (ط- القدیمة)، تهران، دار الکتب الإسلامیه.

ابن قولویه، جعفر بن محمد (1377). کامل الزیارات، ترجمه محمدجواد ذهنی تهرانی، تهران، پیام حق.

ابن منظور، محمد بن مکرم (1414ق). لسان العرب، بیروت، دارالصادر.

جوادی آملی، عبدالله (1384). حماسه و عرفان، برگرفته از نرم افزار مجموعه آثار آیت الله جوادی آملی، تحقیق محمد صفایی، قم، اسراء.

 (1388). جرعه ای از صهبای حج، برگرفته از نرم افزار مجموعه آثار آیت الله جوادی آملی، تحقیق حسن واعظی، قم، اسراء.

حر عاملی، محمد بن حسن (1409 ق) . وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام.

حسینی خامنه ای، سیدعلی (1373). بیانات در دیدار قشرهای گوناگون مردم از شهرهای مختلف، برگرفته از مجموعه نرم افزار حدیث ولایت.

حویزوی، عبدعلی بن جمعه (1415ق). تفسیر نورالثقلین، قم، اسماعیلیان.

خمینی [امام]، سیدروح الله (1381). رساله توضیح المسائل، تهران، م‍ؤس‍س‍ۀ ت‍ن‍ظی‍م و ن‍ش‍ر آث‍ار ام‍ام خ‍م‍ی‍ن‍ی (ه).

 (1385). تحریر الوسیله (ترجمه فارسی)، تهران، م‍ؤس‍س‍ۀ ت‍ن‍ظی‍م و ن‍ش‍ر آث‍ار ام‍ام خ‍م‍ی‍ن‍ی (ره).

 (1389). صحیفه امام، تهران، م‍ؤس‍س‍ۀ ت‍ن‍ظی‍م و ن‍ش‍ر آث‍ار ام‍ام خ‍م‍ی‍ن‍ی (ره).

راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق). مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دارالقلم

رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد (1371). کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران، امیرکبیر.

طباطبایی، سیدمحمدحسین (1417ق). المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی.

طریحی، فخرالدین (1375). مجمع البحرین، تهران، مرتضوی.

فراهیدی، خلیل بن احمد (1410ق). کتاب العین، قم، هجرت.

کلینی، محمدبن یعقوب (1407ق). الکافی، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الإسلامیه.

مجلسی، محمدباقر (1403 ق). بحار الأنوار (ط- بیروت)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.

مکارم شیرازی، ناصر (بی تا). پیام امام امیرالمؤمنین علیه السلام، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

ملکی تبریزی، میرزا جوادآقا (1377). ترجمه المراقبات، علیرضا خسروی، بی جا، انتشارات انصاری.

سایت ویکی شیعه، برگرفته از: http: //fa.wikishia.net