حکمت‌های اجتماعی روزه به قلم آیت الله العظمی صافی

 
حضرت آیت‌ الله صافی گلپایگانی در نوشتاری به حکمت های اجتماعی روزه پرداختند که متن معظم له بدین شرح است:
چنان‌چه می‎دانیم روزه دارای فواید، حکمت‎ها، مصالح روانی و اخلاقی، جسمی، اجتماعی، اقتصادی، بهداشتی، درمانی و حتی سیاسی است و باید در هریک از این فواید جداگانه و مستقل به بحث پرداخت. تذکر و توجه به این فواید، یقین مسلمان را به دین اسلام، زیاد و اطمینانش را به حکمت خدا در تشریع این فریضه بزرگ قوی‎تر می‎سازد.
در این مجال، می‎خواهیم برخی از حکمت‎های اجتماعی روزه را یادآور شویم تا در سایه آن به اوضاع اجتماعی کنونی نیز توجه کنیم و از ماه رمضان و آیین روزه‎داری، برای اصلاح وضع اجتماعی خود کمک بگیریم.
 

تقویت اراده و افزایش انگیزه برای فعالیت‌های اجتماعی

یکی از فواید اجتماعی روزه ‎چنان‌چه مکرر تذکر داده‎ایم‎ این است که روزه، اراده اجتماع را قوی و همت جامعه را بلند و بر هواها و امیال و شهوات، حاکم و مسلط می‎سازد.
کسی که توانست مدت چهارده‌ ساعت کمتر یا بیشتر در شدت گرما، طعام و غذا را ترک و زحمت و رنج تشنگی را تحمل کند و از لذایذ جنسی خودداری نماید، می‎تواند برای مصالح بزرگ اجتماعی و برای حفظ شرف و آبروی خود و جامعه نیز شکیبایی ورزد، و دشواری‎ها و ناراحتی‎ها را برای نیل به مقاصد عالی اجتماعی متحمل گردد.
بدیهی است هر اجتماعی که بخواهد در راه ترقی قدم به ‌جلو بردارد و با حرکات و نهضت‎های مترقیانه به‌پیش‌ رود، به قوت اراده، عزم آهنین و همت ‌بلند نیاز دارد؛ قوت و همتی که او را به اقدامات بزرگ و نهضت‎های خطیر برانگیزد، و از تصور شکست و ضعف و عقب‎نشینی در برابر عوامل مأیوس‌کننده و مخرب، مصون بدارد.
یگانه ‌چیزی که سبب امتیاز افراد و اجتماعات از یکدیگر و باعث پیروزی و غلبه آن‌ها بر مشکلات است، قوت اراده و عزم راسخ است که هر ملتی از آن بیشتر برخوردار باشد، بیشتر می‎تواند با مشکلات و مصائب دست‌وپنجه نرم کند و مصالح عالی عمومی را با بذل مصالح و منافع شخصی و ترک هواهای نفسانی بازخرید نماید.
نقش روزه و تأثیر آن در تکمیل و تقویت اراده، بسیار مهم است؛ زیرا روزه تمرین صبر و خویشتن‎داری و قوت اراده و ایجادکننده عزم محکم به‌واسطه ترک لذایذ حلال، و سبب صبر و شکیبایی در ترک لذایذ حرام است.
 

درس عبرت از شرافت نفس و علو طبع بینوایان

یکی دیگر از فواید اجتماعی روزه، تذکر و یادکردن حال فقرا و طبقه محروم و توجه به شرافت نفس و علو طبع بینوایان صابر و شکیباست.
اگر روزه‎دار متمکن و توانگر، فقط در ماه رمضان به صبر و شکیبایی می‎پردازد و از خوردن غذاهای لذیذ و اعمال غریزه جنسی خودداری می‎کند، فقیر و محروم صابر و باایمان، علاوه ‌بر اجرای برنامه ماه رمضان، در تمام سال، بر محرومیت‎هایی که دارد صبر می‎کند و از حدود شرع تجاوز نمی‎نماید و زبان به شکایت از خدا نمی‎گشاید و به مال کسی چشم طمع ندوخته و به اغنیا و ثروتمندان حسد نمی‌ورزد.
پس روزه‎دار توانگر و فهیم، درمی‎یابد که چه‌بسا این دسته از فقرا و محرومین مؤمن، به‌واسطه صبر بر محرومیت‎ها، در قوت اراده و شرافت ‌طبع و بلندی ‌همت بر او فضیلت داشته باشند؛ زیرا هرچه کام‎گیری‎های نفسانی بیشتر باشد و طبع، معتاد به هواپرستی، و مشغول به لذت‌های جسمانی شد، مقاومت در برابر آن دشوارتر و اراده، ضعیف‎تر و توانایی انسان در برابر مشکلات و سختی‎ها و اقدام به اعمال نیک و بزرگ کمتر می‎شود.
چنان‌چه در تاریخ بزرگان دیده شده و به تجربه نیز ثابت گردیده، در خاندان‎هایی که با ناز و نعمت فراوان خو گرفته باشند، افراد برجسته، باهمت، شجاع و بااراده کمتر پیدا شده و در خانواده‎هایی که با اختیار یا بدون اختیار، به ترک لذایذ و بی‎اعتنایی به امور مادی و تن‌پروری مبادرت شده، نوابغ و مردان باشخصیت و بااراده، بیشتر ظهور کرده‎اند.
پس روزه‎دار هم به عزت ‌نفس و شرافت فقرای فاضل آگاه گشته و هم از سختی و رنج آن طبقه محروم اجتماع، خبردار می‎شود و به فکر کمک به آن‌ها می‎افتد.

در حدیث است که حمزه‌بن محمد، به حضرت امام حسن عسکری‌ علیه السلام نوشت: چرا خدا روزه را واجب فرموده؟
پاسخ رسید: «لِیَجِدَ الْغَنِیُّ مَضَضَ الْجُوعِ فَیَحْنُو (فَیَحِنُّ) عَلَى الْفَقِیرِ»؛(1) برای این‌که توانگر درد گرسنگی را بیابد و به فقیر عطوفت نماید.
و از حضرت امام‌ صادق‌ علیه السلام روایت است که فرمود: «إِنَّمَا فَرَضَ اللهُ الصِّیَامَ لِیَسْتَوِی بِهِ الْغَنِیُّ وَالْفَقِیرُ»؛(2) خداوند روزه را واجب گردانید تا به‌وسیله آن غنی و فقیر مساوی گردند.
 

پرورش روح و آزاد شدن از هوای‌ نفس

از دیگر فواید روزه آن است که روزه‎دار، حقیقت آزادی و حریت را درک می‎کند و روزه او را از شهوات، عادات و پرستش هوای‌نفس آزاد می‎سازد و روح او را ارتقا داده و فکرش را روشن می‎نماید، در پیکر اجتماع، روح آزادی می‎دمد و همه را به خضوع در پیشگاه آفریدگار ‎که جز او کسی سزاوار پرستش نبوده و هر مخلوقی از قید رقیت و عبودیت او بیرون نیست‎ رهبری می‎نماید و از بشرپرستی و کرنش و تعظیم در برابر صاحبان قدرت‎های مادی و ستمگران باز می‎دارد.
روزه‎دار مؤمن و خداشناس، آزاد واقعی است؛ آزادی که کامل‎ترین معانی و مفاهیم آزادی را درک کرده است.
کسانی‌که آزادی را به ترک وظایف و التزامات شرعی و عقلی و هوس‎رانی و شهوت‎پرستی می‎دانند، بنده شهوات و اسیر هوای‌نفس هستند. چنین‌ افرادی، مؤمنان را که به پرستش خدای یگانه می‎پردازند مسخره می‎نمایند؛ در حالی ‌که خودشان در پرستش هوا و شهوات و لذات خسیسه، طوق عبودیت به گردن انداخته و مصداق این کلام معجزه نظام الهی می‎باشند:
«أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ»؛(3) آیا آن ‌کس‌که هوای [نفس] خود را معبود خویش گرفته است دیدی؟
آن ‌هنگام ‌که هوای‌ نفس مطاع و معبود شد، استبدادش از استبداد هر سلطان مستبد خطرناک‎تر است و اگر از استبداد هوای ‌نفس پیروی شد، خطرش، زوال شخصیت، شرف و حیثیت است و آن کسانی‌ که پیروی از پلیدی‎های نفس و شهوت‎پرستی و سرپیچی از اوامر شرع را آزادی می‎دانند، علاوه‌ بر آن‌که معنای آزادی را نفهمیده‎اند، در پلیدترین قید و بندها مقید و بسته هستند و تا قیود و صفات ذمیمه ای چون حرص و آز، حب دنیا، تجملات و جاه و ریاست را پاره نکنند و به جهان آزاد خداپرستی و صف آزادمردان موحد منتقل نشوند و اعلان آزادی بشر را در تعالیم اسلام نخوانند، از نعمت آزادی بهره‎ای نمی‎برند.
«ابن‌خضرویه» می‎گوید:
«فِی الْحُرِّیَّةِ تَمَامُ الْعُبُودِیَّةِ، وَفِی تَحْقِیقِ الْعُبُودِیَّةِ تَمَامُ الْحُرِّیَّةِ»؛(4) در آزادی حقیقی، تمام عبودیت و پرستش خدا و در پرستش خدا، تمام آزادی درج است.
آزادی، رهایی از بندهای پرستش غیرخدا و اخلاق زشت و عادات ناپسند است و اعتماد و اتکای به خدا و بندگی خالص و عبودیت حقیقی خدا، آزادی از قید بندگی و اسارت دیگران است.
 

تمرین اخلاص و پرهیز از حب شهرت

روزه، تمرین اخلاص و پاکی نیت و تنزه از ریا و اجتناب از شهرت‌طلبی و مدح و ثنای خلق است. این عیوب و آفات، در امور نیک دیگر بیشتر وارد می‎شود، ولی روزه‎دار ناچار به حفظ روزه و امساک از مفطرات نیست؛ زیرا ممکن است در خلوت از مفطرات امساک ننماید و خود را روزه‎دار معرفی کند.
پس اگر شخصی در تمام مدت روز و در پنهان و آشکار روزه‎دار بود، علامت پاکی نیت و صدق باطن و اخلاص اوست و فایده آن، تمرین و تربیت نفس بر خلوص نیت و طهارت مقصد و پرهیز از حب شهرت و عوام‌فریبی و حب جاه و کسب اعتبار در بین مردم است.

هر مقدار که اجتماع از آفات عوام‌فریبی و حب شهرت و جاه و مقام پاک شود، اشتباه‌کاری‎ها از بین می‎رود و بزرگ‎ترین خطری که حیات زعما و رهبران ملل و حتی حکما و دانشمندان را تهدید می‎کند، همین عوام‎فریبی و حب جاه و شهرت است که به‌واسطه آن، اعمال از مسیر حقیقت‌پرستی و واقع‎بینی منحرف شده و اجتماع در اشتباه می‎افتد. علت عمده شکست بسیاری از نهضت‎ها و قیام‎ها و حرکات اصلاحی، عدم خلوص ‌نیت از ابتدا و یا آلوده‌شدن نیات در میانه راه به این آفات است و لذا هرچه اجتماع انسانی از این آفات بیشتر، تطهیر شود و سران و رهبران، از حب مدح و سپاس پاک باشند و مبالغه و گزافه‎گویی و تواضع نسبت به آن‌ها از بین برود، چنین جامعه‎ای به‌سوی ترقی واقعی خود بهتر قدم برمی‎دارد.(5)
از این‌جهت در اسلام به اخلاص در نیت و توحید در عبادت، اهمیت بسیار داده شده است.
قرآن مجید می‎فرماید: «وَمَا اُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ»؛(6) و فرمان نیافته بودند جز این‌که خدا را بپرستند، در حالی‌ که به توحید گراییده‎اند.
معنای خالص قرار دادن دین، برای خدا این است که انسان‎ها اعمال و رفتارهایی که جنبه معنوی و وجهه ربوبی دارد را فقط برای خدا به‌جا آورند و در برنامه‎های بازرگانی و روابط اجتماعی، سیاسی و نظامی فقط به احکام خدا ملتزم باشند، و از غرور و حب جاه و جنبه‎های شخصی، خود را پاک کرده و از التزام به آن‌چه بیرون از احکام خدا و حدود شرع است پرهیز نمایند، و در هر کار و عمل و هر حرکت، رضای خدا را شرط بدانند.
در روزه و برنامه‎های ماه رمضان، درس و آموزش حقایق عالی و حکمت‎های بزرگ نهفته است و به‌قدری این عبادت، از ریا دور است که خدا آن را برای خود و مخصوص خود معرفی فرموده است؛ با این‌که تمام عبادات باید برای خدا انجام شود.
از حضرت امام‌ صادق‌ علیه السلام روایت شده است که خداوند تبارک و تعالی می‎فرماید: «اَلصَّوْمُ لِی وَأَنَا أَجْزِی عَلَیْهِ».(7)
ز هر حرف بشارت‌ده سراسر بود لفظ انا اجزی نکوتر(8)
 

پرهیز از مجادله در گفتار و نوشتار

یکی دیگر از فواید اجتماعی روزه، حصول ملکه حسن ‌خلق و عفو و گذشت و دوری از کینه‎توزی، تندخویی، بدزبانی، ستیزه‎جویی، غیبت و دشنام است؛ زیرا از جمله تعالیمی که به‌طور مؤکد به روزه‎دار داده می‌شود این است که مواظب چشم، زبان و گوش خویش باشد و اگر از کسی نادانی و بی‎ادبی دید یا دشنام و سخن زشتی شنید، به او پاسخ ندهد.
در حدیث است که حضرت ابی‎عبدالله‌ علیه السلام ‎فرمود: «إِذَا صُمْتَ فَلْیَصُمْ سَمْعُکَ وَبَصَرُکَ وَشَعْرُکَ وَجِلْدُکَ وَعَدَّدَ أَشْیَاءَ غَیْرَ هَذَا وَقَالَ: لَا یَکُونَنَّ یَوْمُ صَوْمِکَ کَیَوْمِ فِطْرِکَ»؛(9) وقتی روزه می‎گیری، باید گوش تو و چشم تو و موی تو روزه بگیرد و چیزهای دیگر را شمرد و فرمود: نباید روزی که تو روزه هستی مثل روزی که روزه نیستی، باشد.

و از رسول خدا‌‌ صلی الله علیه و اله و سلم روایت است که فرمود:
«مَا مِنْ عَبْدٍ صَائِمٍ یُشْتَمُ فَیَقُولُ: إِنِّی صَائِمٌ سَلَامٌ علَیکَ لَا أَشْتِمُکَ کَمَا تَشْتِمُنِی إِلَّا قَالَ الرَّبُّ تَعَالَی: اِسْتَجَارَ عَبْدِی بِالصَّوْمِ مِنْ شَرِّ عَبْدِی قَدْ أَجَرْتُهُ النَّارَ»؛(10) بنده روزه‎داری نیست که به او دشنام داده شود و او به دشنام‌دهنده بگوید: من روزه هستم. سلام بر تو! من دشنام نمی‎دهم؛ چنان‌چه تو دشنام می‎دهی؛ مگر این‌که پروردگار تعالی می‎فرماید: بنده من به‌وسیله روزه از شر بنده [به من] پناه جست و من به تحقیق او را از [شرّ] آتش پناه دادم.

ذکر فواید و حکمت‎های اجتماعی روزه نشان می‎دهد که روزه یک کلاس تربیتی، اجتماعی و عملی و تعلیم سلوک و معاشرت هرچه بهتر و منزه‎تر و انسانی‎تر است. از این‌رو در صدر اسلام اجتماع اسلامی از حیث سلوک اجتماعی و معاشرت افراد با یکدیگر و روابط آن‌ها باهم راقی‎ترین اجتماعات بود و مدرسه عبادات اسلام، ازجمله کلاس «روزه»، مسلمانان را شایسته آن نمود که رسالت اسلام را به دنیا ابلاغ کنند و با ثمرات اخلاقی و برکات درس‌های آن که عبارت از ایثار، فداکاری، استقامت، تملک نفس، کوشش در راه هدایت و بیداری ملت‎ها و آزادی اجتماعات از ظلم سران و فرمانروایان و پیکار با جهل، فساد عقیده و رذایل اخلاقی است‎ جهانیان را به حقیقت اسلام متوجه سازند.

این معانی بلند را مسلمانان صدر اسلام، در ضمن ادای عبادات و برنامه‎های نماز، روزه، حج و... فرا گرفته و در پیاده‌کردن آن می‎کوشیدند.

اکنون نیز ماه رمضان این آثار را داراست و طبق آمارهایی که داده می‎شود، از میزان و تعداد جرایم و جنایات در این ماه کم می‎شود.

مسلمانان در وضع اجتماعی کنونی، به تلمذ در مدرسه عالی روزه ماه مبارک بیش از گذشته احتیاج دارند و هتک حرمت این ماه با افطار روزه، مبارزه با این مدرسه تربیتی اسلامی و مخالفت با تهذیب نفوس و تزکیه اخلاق و تکامل و ترقی جامعه بوده و معاندت با خدا و اهانت و استخفاف فرمان خالق جهان و جهانیان است.
..............................................
پی‌نوشت‌ها:

1. کلینی، الکافی، ج4، ص181؛ فیض کاشانی، الوافی، ج11، ص33؛

2. صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج2، ص73؛

3. جاثیه، 23؛

4. ر.ک: سلمی، طبقات‌الصوفیة، ص104؛

5. نهج البلاغه خطبه 216 (ج2، ص200 201)؛ کلینی؛

6. بینه، 5؛

7. فیض کاشانی، الوافی، ج11، ص24 25؛

8. از گنج دانش مرحوم آیت‎الله والد؛

9. صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج2، ص108؛

10. صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج2، ص؛110؛