جریان روشنفکری در ایران، از مشروطه تا امروز

جریان روشنفکری در ایران، از مشروطه تا امروز، سه دورۀ متفاوت را پشت سر گذاشته است:
1. تجددطلبی؛ روشنفکران شاخص در این دوره: آخوندزاده، آقاخان کرمانی، طالبوف، ملکم‌خان، زین العابدین مراغه‌ای، سردار اسعد بختياری، تقی‌زاده و ... .
2. غرب‌ستیزی؛ پرچم‌داران این دوره: حزب توده، شریعتی، آل احمد، کانون نویسندگان.
3. عقلانیت و نقد بنیاد‌های سنتی جامعه.
دورۀ نخست روشنفکری(تجددطلبی)، به کمک عوامل دیگر، کشور را وارد فضایی کرد که نتیجۀ قهری آن، نظام تجددگرای پهلوی بود. دورۀ دوم(غرب‌ستیزی)، به انقلاب اسلامی و ضد آمريكایی ايران در سال 57 انجامید. دورۀ سوم(عقلانیت انتقادی) بيشتر به تحولات درونی می‌اندیشد و ساختارهای بیرونی را چندان مهم نمی‌داند که انرژی خود را صرف آن کند؛ زيرا نسل سوم روشنفكران می‌دانند كه موفقیت در تحولات فرهنگی و درونی، جز با آهستگی و نرمی ممکن نیست؛ حتی اگر صد سال طول بکشد. به همين دليل روشنفکران دورۀ سوم، بر خلاف اسلافشان، چندان سیاسی نیستند و در برابر رویدادهای روز، واکنش‌‌های تند از خود نشان نمی‌دهند.
روشنفکران در ایران، بیشترین سهم را در فضاسازی برای تغییرات ساختاری در کشور داشته‌اند؛ اگرچه خود معمولا قربانی تحولات و جابجایی قدرت‌ها می‌شوند و نصیبی از دسترنج خود نمی‌برند.