اعتراض بزرگ

مقدمه

پدیده جنبش دانشجویی در بستر تعاملات موجود میان جغرافیای ذهنی و عینی دانشگاه، با مسائل جامعه و تغییر و تحولات موجود در آن شکل می گیرد و از هویتی سازنده برخوردار است. موفقیت دولت های نوخاسته و مدرن در اجرای برنامه نوسازی تا حد زیادی به نحوه پیشرفت سیستم دانشگاهی در آن کشورها پیوند خورده است. از همین رو، دانشگاه را نیز همانند پرچم، سرود ملی، ارتش، و... جزیی از حاکمیت یک کشور و نشانه نوبودن به شمار می آورند.

فضای تاریخی جنش دانشجویی در جغرافیای دانشگاه شکل می گیرد؛ و زمان تاریخی آن صرف نظر از تغییرات و تحولات موجود در سطوح خُرد به شکل گیری تفکرات دانشگاهی پسا مدرس گرایی باز می گردد. نفی مبانی «اسکولاتیک» و رویکرد به اندیشه های نو در عصر روشنگری و پس از آن، محیطی را فراهم آورده است به نام دانشگاه. در دانشگاه هدف، جست وجوی معرفت در فضای اومانیستی است؛ این فضا از کلام دوری می جوید و به بازآفرینی معرفت در پرتو عقل بشری و تکیه بر آن در راه حل مسائل تأکید دارد. طبیعت و سروش گوناگون آن و ماوراء طبیعت و سپهر عرفان آن در ظرفیت «فهم و ادارک خرد و معرفت انسانی» شکل می گیرد و درک این فضا، و زمان تاریخی تاثیر آن، از ضرورت های درک عمیق و همه جانبه تحرکات حاصل در چنین فضایی است.

امروزه، بررسی جایگاه رفیع دانشگاه در تغییر و تحولات جوامع مختلف، یکی از موضوعات بسیار مهم در مطالعات سیاسی اجتماعی است. جنبش دانشجویی در زیست بوم (Ecology) دانشگاه حیات می یابد و در بستر تعاملات اجتماعی در فضای گفتمانی معرفت شناختانه خود، واجد مختصات سیاسی و براساس همین معنا، در کنار «پدیده روشنفکری» و در کنش متقابل با «نخبگان حکومتی» قرار می گیرد.

بررسی تاریخ جنبش دانشجویی در ایران نیز، از چنین دیدگاهی متأثر است؛ برای بررسی آن در دهلیزهای هزار توی تاریخ می بایست به دنبال بازیافت «فضای تاریخی» حدوث و حصول آن رفت و حرکت این جنبش را در این «فضای تاریخی» در «زمان های تاریخی» گوناگون بازیافت و تعریف کرد.

ایران و تاسیس دانشگاه

دانشگاه تهران در چارچوب سیاست های توسعه و نوسازی رضاشاه در سال 1313 ش، تاسیس شد. رضاشاه در این دوران، نوسازی در حوزه های اقتصادی و فرهنگی و اداری را در قالب شبه مدرنیسم اروپایی و نفی سنت ها و عدم نقد فرهنگ سنتی جامعه آغاز کرد و به طور همزمان با ایجاد نوعی دیکتاتوری به سرکوب نیروهای سیاسی و تضعیف نهادهای دموکراتیک نظیر پارلمان، احزاب و مطبوعات مستقل پرداخت.(3)

اقدام رضاشاه در بستر تغییر و تحولات پروژه گونه ای رخ داد که تاسیسی محسوب می شد نه تکوینی؛ و اضافه بر اینها دارای درونمایه هایی بازدارنده در ارتباط با انسداد سیر تکوینی حرکت انقلابی ملت ایران در به فعلیت رساندن شعارهای آزادی طلبانه و استقلال خواهانه مشروطه، بود؛ لذا، تلاشی در جهت ایجاد ساختاری مدرن در جامعه ای سنتی و به هدف نمایش مدرن گرایی صورت گرفت؛ که تنها ظواهر مدرنیسم را هدف قرار داده بود و در تعارض با مدرنیته قرار می گرفت. از این رو چالش موجود و کلاسیک پان اسلامیسم و پایان ایرانیسم را با مقوله دیگری به نام «پان مدرنیسم» پیوند زد.

مخبرالسلطنه هدایت، در هنگام گذاشتن نخستین سنگ بنای دانشگاه تهران با اشاره به ساختمان راه آهن که در زمان صدارت خودش صورت گرفته بود، چنین گفت: «چند سال قبل، ذات مقدس شاهانه کلنگی بر زمین زدند که اوضاع جسمی مردم این مرز و بوم را اصلاح نمود و امروز به بنای موسسه ای شروع می فرمایند که عقل و روح مردم این مملکت را اصلاح می نماید.»(4)

این در حالی بود که جمله نخست از این فراز از سخن او با کاربرد «ذات مقدس شاهانه» یادآور ادبیات سنتی مدرس گرایانه بود و نشان می داد ایران بدون گذر از مدرنیته، خواهان مدرنیسم است؛ جسدی بی روح که باید در دستگاه غیرطبیعی وابستگی به اجانب نگهداری شود.

از همین رو، رضاشاه و تفکر رضاشاهی حاکم در عصر پهلوی، برخلاف اقدام هایی که برای گسترش آموزش های جدید در ایران و سازماندهی دانشکده های پراکنده و تاسیس دانشگاه تهران کرد، همواره نگران این موضوع بود که دانشجویان به افکار آزادی خواهانه روی آورند. وی انتظار داشت دانشجویان از تمدن غرب، تنها آموزش های صنعتی و آداب فرنگی را یاد بگیرند.

اولین جرقه ها

اولین جرقه های جنبش دانشجویی در دوگانگی رفتاری دیکتاتوری رضاشاه بروز پیدا کرد. دیکتاتوری رضاشاه، برخلاف تحرکات نوسازانه و بروز گرایشات ناسیونال شوونیستی او بسیار بارز بود؛ وابستگی به غرب و نابرابری های موجود در جامعه، زمینه ساز بخشی از نارضایتی های دانشجویان بود. در سال 1309 قبل از تشکیل دانشگاه تهران، دانشجویان ایرانی مقیم اروپا، با تشکیل کنگره ای در کلن، خواستار آزادی همه زندانیان سیاسی و ایجاد جمهوری شدند و رضاشاه را «آلت دست امپریالیسم انگلیس» خواندند.

سال بعد، گروهی از دانشجویان مقیم مونیخ که با اعضای باقیمانده فرقه کمونیست ایران همکاری نزدیک داشتند، نشریه جدیدی به نام «پیکار» منتشر کردند؛ اما کوشش رضاشاه برای ممانعت انتشار آن توسط دولت آلمان به ثمر نشست. رضاشاه به مجلس فرمان داد تا قانونی برای حفظ امنیت ملی(!) تصویب کنند. براساس این قانون سازمان هایی که «پادشاهی مشروطه» را به خطر می انداختند، یا «مرام اشتراکی» را تبلیغ می کردند، به ده سال زندان محکوم می شدند.

در سال های 1313 و 1315، اعتصاب هایی توسط دانشجویان پزشکی و تربیت معلم صورت گرفت. در سال 1316 دانشجویان دانشکده حقوق در اعتراض به هزینه های بیهوده برای آماده کردن دانشگاه جهت بازدید ولی عهد در کلاس ها حاضر نشدند. آنها شکایت داشتند که وقتی اکثر روستاها، فاقد امکانات آموزشی هستند، چرا بیش از 000/120 ریال برای خرید ادکلن، جهت معطر کردن سالن های دانشگاه هزینه شده است؟ در همان سال بیست فارغ التحصیل دانشگاه که بیشتر آنها در حال گذراندن خدمت سربازی بودند، به جرم پشتیبانی از فاشیسم و توطئه برای قتل شاه بازداشت شدند و رهبر گروه دانشجوی 26 ساله رشته حقوق و دارای درجه ستوان دومی به طور پنهانی اعدام شد.(5)

در این فضای تاریخی، زمانه تاریخی، متبلورساز گرایش های مارکسیستی متاثر از پیروزی انقلاب اکتبر 1917 م است؛ در چنین بافتی، گروهی با گرایش های مارکسیستی و به صورت مخفی، حول محور مجله «دنیا» که توسط دکتر تقی ارانی منتشر می شد، گرد آمدند. دکتر ارانی، گروهی را سازمان داد که پس از دستگیری، به گروه 53 نفر مشهور شد. اعضای این گروه به طور عمده از دانشجویان و استادان دانشگاه تهران بودند. از دیدگاه این گروه، دولت رضاشاه یک دولت بورژوازی وابسته به اردوگاه سرمایه داری، به ویژه انگلستان بود. از این رو تلاش برای برداشتن چنین سیستمی یکی از اهداف آنان به شمار می رفت.(6)

گروه 53 نفر با گرایش های انقلابی و تحت تاثیر حزب توده ایران و حزب کمونیست آلمان در اردیبهشت 1316 به اتهام تشکیل سازمان مخفی، انتشار بیانیه ماه مه «روز کارگر»، سازماندهی اعتصاب های دانشکده فنی و کارخانه نساجی اصفهان و ترجمه کتاب هایی مانند «کاپیتال مارکس» و «مانیفیست کمونیست» دستگیر و به مجازات مالی محکوم شدند.

جنبش دانشجویی در این دوره، فاقد الگوی معین و محصول فعالیت های پراکنده دانشجویی است. تازه تاسیس بودن دانشگاه و بافت جمعیتی محصول حضور طبقات بالای جامعه در دانشگاه تهران، از عوامل بی شکلی جنبش دانشجویی در این زمان (1313 تا شهریور 1320) به حساب می آیند.

دوران شکل گیری جنبش دانشجویی

سال های 1320 تا 1353، سال های پر فراز و نشیب تاریخ جهان را رقم می زنند و ایران چه در سطح ملّی و چه در سطوح فراملی و فروملی از این فراز و نشیب ها تاثیر می پذیرد.

از منظر فروملی، شکاف طبقاتی میان فقرا و ثروتمندان در این دوران کاملاً واضح بود. فقر و گرفتاری توده های مردم تشدید و ثروتمند شدن تجار و زمین داران، کیان اجتماع را تهدید می کرد. هر یک از دولت های اشغالگر با استفاده از ابزارهای مختلف در پی بسط و تعمیق حوزه نفوذ و سلطه خود بودند. رضاشاه رفته بود، ولی طبقه حاکمه به جا مانده. دستخوش هیچ گونه تغییری نشد؛ تنها تغییر این بود که شاه جوان کم تجربه و فاقد ویژگی های شخصیتی پدر قدرتمند خود سر کار آمد و قدرت انباشته شده در دست رضاخان، در بین شبه نهادهای موجود تقسیم شد.

جریانات روشنفکری در اثر تنوع مطبوعات و دیدگاه های متفاوت، احزاب و گروه های سیاسی فرهنگی، دچار تحولات گسترده ای شد؛ در این فضا نیز گروه های چپ و متمایل به اندیشه های غیر بومی مجالی برای تنفس تفکرات اسلامی باقی نمی گذاشتند.

حزب توده برای گسترش فعالیت خود در این دوران، در فروردین 1322 «سازمان جوانان حزب توده» را تشکیل داد. اعضای آن بین 13 تا 23 سال سن داشتند و عملاً پس از این دوران به عضویت حزب توده درمی آمدند. این سازمان در اوایل همان سال در نزدیکی دانشکده پزشکی دانشگاه تهران، یک اتحادیه دانشجویی تشکیل داد. در بهمن 1322، مقام های دانشگاه این اتحادیه را به عنوان نماینده رسمی دانشجویان پزشکی و داروسازی به رسمیت شناختند؛ در سال 1334 این اتحادیه ها در دانشکده های حقوق، فنی، ادبیات و کشاورزی نیز پذیرفته شدند. در سال های 1325 تا 1327 (سال های عقب نشینی حزب توده و انشعاب های داخلی) هنوز هم این حزب در دانشگاه تهران قدرتمند بود. در بهمن ماه 1327 سازمان جوانان و اتحادیه دانشجویان به همراه حزب توده غیرقانونی اعلام شدند؛ اما از میان اعضای دانشکده ها، انجمن جوانان دموکرات و سپس سازمان دانشجویان دانشگاه تهران که با اتحادیه بین المللی دانشجویان در پراگ پیوند داشت، به وجود آمدند و اهداف حزب توده را پی گیری کردند. نفوذ حزب توده در میان دانشجویان در زمان دوستی دکتر مصدق نیز ادامه داشت. «تهران مصور» در سال 1330 نوشت 25 درصد از دانشجویان، اعضای مخفی حزب توده و 50 درصد هوادار حزب بودند.

فضای سال های نهضت ملی شدن صنعت نفت، حمایت این حزب از واگذاری امتیاز نفت شمال به شوروی، واگذاری تشکیلات حزب توده به فرقه دموکرات در آذربایجان و شرکت در کابینه ائتلافی قوام، به تردید و انتقاد برخی از اعضای برجسته و هواداران حزب انجامید و در نهایت به انشعاب کسانی نظیر خلیل ملکی و جلال آل احمد منجر شد( سال 1326).

جنبش ملی کردن صنعت نفت به رهبری دکتر محمدمصدق و آیت الله کاشانی در تقویت نیروهای ملی و مذهبی در مقابل توده ای ها انجامید. در همان حال باقیمانده اعضای سازمان دانشجویان دانشگاه تهران هم در کنترل حزب و دانشجویان توده ای بودند. آنها در تحلیل های خود که از طریق هفته نامه «دانشجو» که با مسوولیت توران جاوید منتشر می شد، جبهه ملی را «ترکیبی از جاسوسان و مزدوران امپریالیسم و مطرودین احزاب سیاسی و معدودی ساده لوح و فریب خورده» معرفی کردند و معتقد بودند «این جبهه امپریالیستی در کار مبارزان واقعی و صمیمی ملت ایران اخلال می کند.»(7)

این سازمان عمده ترین اعتراض های سیاسی را بر ضد دولت دکتر مصدق انجام داد. از جمله آن اعتراض ها، مخالفت سرسختانه با لایحه اصلاح قانون انتخابات در اردیبهشت 1330، مخالفت با گرفتن مالیات تحصیلی از دانشجویان دانشگاه تهران، مخالفت با افزایش خدمت نظام وظیفه دانشجویان و... را می توان نام برد.

دانشجویان هوادار حزب توده به همراه دیگر هواداران این حزب در فاصله روزهای 25 تا 28 مرداد 1332 با انجام تظاهرات و ایجاد اغتشاش در سطح شهر تهران، در ایجاد زمینه برای انجام کودتای 28 مرداد تاثیر بسزایی داشتند. در این مقطع بخشی از جنبش دانشجویی با حرکات افراطی خود که ناشی از نداشتن شناخت صحیح از اوضاع زمان و وابستگی کامل به حزب توده بود، در شکست نهضت ملی کردن صنعت نفت مؤثر واقع شد.

در سال های اولیه دهه 1320 با وجود امواج فکری شوونیستی، غرب گرا، چپ گرا و... که فرهنگ اسلامی را به شدت مورد حمله قرار می دادند، گروه های فرهنگی و سیاسی درصدد دفاع از فرهنگ اسلامی برآمدند. تشکیل «کانون نشر حقایق اسلامی» در مشهد محمدتقی شریعتی «اتحادیه مسلمین و جمعیت مبارزه با بی دینی» نواب صفوی و حاج سراج انصاری «جامعه اسلامی» شیخ عباسعلی اسلامی «کانون اسلام» آیت الله طالقانی و آقای مهیاری و فعالیت های سیاسی آیت الله کاشانی و فدائیان اسلام، واکنشی در برابر مشکلات فکری و سیاسی موجود در جامعه ایران آن روز بود.

انجمن اسلامی دانشجویان، نخستین تشکل اسلامی رسمی و علنی در تاریخ دانشگاه های ایران معاصر است. دکتر حجت الله آزاد از بنیانگذاران این انجمن، تاسیس آن را در سال 1322 و در دانشکده پزشکی دانشگاه تهران معرفی کرده است.(8)

فعالیت های انجمن اسلامی دانشجویان به زودی به تمام دانشگاه ها سرایت کرد و با وجود تمام موانع و کمبودها، گسترش یافت.

انتشار نشریاتی چون «نشریه انجمن اسلامی دانشجویان» و مجلات «فروغ علم» و «گنج شایگان» در راه گسترش عقاید این گروه قدم های عمده ای برداشت؛ فعالیت های مذهبی و عقیدتی با فعالیت های سیاسی و موضع گیری هایی در این جهت همراه بود. مواضع این گروه در برابر جنگ اول اعراب و اسرائیل، تشکیل دولت اسرائیل در سرزمین های اشغالی و در دوران دکتر مصدق از این نمونه اند.

در اوایل دهه 1320، گروهی دیگر از دانشجویان دانشگاه تهران نهضت خداپرستان سوسیالیست را بنیان نهادند. دو گروه عمده این گرایش یکی در دانشکده فنی به رهبری جلال آشتیانی و دیگری در دانشکده حقوق به رهبری محمد نخشب به وجود آمد و با به هم پیوستن آنها این نهضت شکل گرفت. این گروه علاوه بر استفاده از امکانات درون گروهی برای آموزش فلسفه و تاریخ معاصر با شرکت در سخنرانی های آیت الله طالقانی و بحث های انجمن اسلامی دانشجویان دانشگاه تهران و کانون نشر حقایق اسلامی برای تقویت فکری خود بهره می بردند. نخشب نظریه پرداز این گروه، کاربرد مذهب و خداپرستی را برای ترمیم نظرهای مارکسیستی لازم می دانست. در مجموع این عده به لحاظ فکری و فلسفی، توحید را به عنوان جهان بینی پذیرفته بودند و به لحاظ اقتصادی به سوسیالیسم گرایش داشتند و به لحاظ سیاسی درصدد مبارزه با استبداد و خواهان دخالت مردم در سرنوشت خود بودند.(9)

احزاب و گروه های سیاسی ملی گرا مانند جمعیت مردم ایران، ملت ایران، زحمتکشان و نیروی سوم که دارای گرایشات ملی بودند، در دوران جنبش ملی کردن صنعت نفت با پیش بینی و راه اندازی تشکیلات خاص با دانشگاه ارتباط پیدا کردند. تشکیل دانشجویان وابسته به نهضت ملی در دانشگاه در این زمینه صورت گرفت. در شکل گیری «سازمان صنفی دانشجویان دانشگاه تهران» و در انتخابات سازمان دانشجویان دانشگاه تهران در سال 1329، دانشجویان طرفدار جنبش ملی کردن صنعت نفت، رای اکثریت را به دست آوردند؛ اما طرفداران حزب توده در دانشگاه نتایج انتخابات را نپذیرفتند. دانشجویان طرفدار نهضت ملی صنعت نفت نیز بلافاصله «سازمان صنفی دانشجویان دانشگاه تهران» را به وجود آوردند. این سازمان در دوران سخت نهضت، کمک های خود را از حرکت ملی دریغ نکرد؛ در فعالیت هایی نظیر خرید قرضه ملی، تظاهرات 30 تیر 1331 (برای برکناری قوام و بازگشت دکتر مصدق)، مقابله با توطئه 9 اسفند 1331 (برای سوء قصد به جان نخست وزیر)، و حفاظت از منزل وی نیز کارآیی خود را نشان داد.

16 آذر، آذرخش سپهر جنبش دانشجویی

جنبش دانشجویی در فضای اختناق پس از کودتای 1332 و فضای به اصطلاح باز سیاسی 1339 تا 1341 با دو سرکوب اساسی 16 آذر 1332 و اول بهمن 1340 مواجه شد؛ در این میان 16 آذر چونان آذرخشی در آسمان دانشگاه و سپهر فعالیت سیاسی دانشجویان درخشید.

در اعتراض به مشکلات پس از کودتا و ورود دنیس رایت کاردار جدید انگلیس در ایران دانشجویان دانشگاه تهران در روز 14 آذر تظاهراتی را آغاز کردند. در 15 آذر این تظاهرات به خارج از دانشگاه کشیده شد و ماموران نیروی انتظامی شماری از آنها را دستگیر کردند و تعدادی را مجروح ساختند.

دانشجویان در آستانه ورود نیکسون، معاون رئیس جمهور امریکا به تهران در 18 آذرماه، برای رژیم کودتا خطرناک جلوه کردند، لذا در روز 11 آذرماه نیروهای لشگر 2 زرهی به دانشگاه تهران اعزام شدند. با ورود سربازان در ساعت 10 صبح به دانشکده فنی و به بهانه شناسایی دانشجویانی که به سربازها اهانت کرده بودند، رئیس دانشکده فنی مهندس خلیلی برای جلوگیری از هر گونه درگیری و خونریزی احتمالی، زنگ کلاس ها را زودتر از موعد مقرر به صدا درآورد؛ و از طریق مستخدمان به دانشجویان پیام داد که با آرامش دانشکده را ترک کنند. وقتی دانشجویان در حال خروج بودند، با سرنیزه های سربازان روبه رو شدند. حاصل این تحرک برخورد دانشجویان و درگیری آنها با مهاجمان بود که به شهادت سه تن از دانشجویان انجامید و تعداد زیادی نیز مجروح شدند.

مهدی شریعت رضوی، احمد قندچی و مصطفی بزرگ نیا سه نام دیرآشنای جنبش دانشجویی است که روز 16 آذر از خط خطر گذشتند و در پهن دشت تاریخ به خاطره ها پیوستند.

حادثه 16 آذر 1332 به عنوان روز «مقاومت تاریخی» در تاریخ دانشگاه تهران ثبت شد. از آن پس همه ساله، با وجود کوشش رژیم و سازمان امنیت کشور (ساواک) دانشجویان این روز را پاس داشتند و 16 آذر به عنوان روز دانشجو معنا پیدا کرد و در تقویم گنجانده شد.

پی نوشت ها:

1- ساماران، شنارل، روش های پژوهش در تاریخ، گروه مترجمان، جلد اول، چاپ دوم (تهران: انتشارات آستان قدس رضوی. 1375) ص 87.

2- پیشین، ص 107.

3- کاتوزیان، محمدعلی، اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی، کامبیز عزیزی، چاپ سوم (تهران: نشر مرکز، 1373) صص 181 149.

4- مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، جلد6، (تهران: نشر یاسر، بی تا) ص 200.

5- آبراهامیان، پروانه، ایران میان دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی، ابراهیم فتاحی (تهران: نشر نی، 1377) صص 3 192.

6- کامبخش، عبدالصمد، شهدای درباره تاریخ جنبش کارگری، ج. 6 (تهران: حزب توده، 1360) صص 7 32.

7- جیرانی، هوشنگ، جنبش دانشجویی ایران 1332 1357، پایان نامه فوق لیسانس علوم سیاسی دانشگاه تهران 1377 ص 20.

8- یوسفی اشکوری، حسن، در تکاپوی آزادی، جلد اول (تهران: بنیاد فرهنگی مهندسی مهدی بازرگان، 1376)

9- ثقفی، مراد، «الگوهای نوآوری سیاسی در ایران: نگاهی به تجربه نهضت خداپرستان سوسیالیست» فصلنامه گفت وگو، شماره 17، پاییز 1376، صص 1514

منبع : فصلنامه زمانه، شماره 3 و 4 , مطهرنیا، مهدی