معتکف نمونه

نمونه شدن و نمونه بودن یک معتکف در گرو نوع «مراقبتی» است که او «قبل»، «هنگام» و «بعد از اعتکاف» نسبت به خود صورت می دهد.

مراقبات قبل از اعتکاف

1. قبل از ورود به اعتکاف، خود را از نظر معنوی و روحی آماده کنیم و بدانیم که به یک سفر سرنوشت ساز می رویم.

2. خود را از کار و مشغله زندگی فارغ نماییم.

3. قبل از فرارسیدن اعتکاف علاوه بر فراگیری احکام شرعی اعتکاف، سعی کنیم با مطالعه و پرسش از اهل علم معرفت خود را نسبت به حکمت و آثار اعتکاف و همچنین وظایف معتکف و... افزایش دهیم.

4. داشتن اخلاص، که یکی از شروط اصلی اعتکاف است.

آنچه مراقبت بر اخلاص در اعتکاف را ضروری تر می کند، این است که اعتکاف باید در مسجد جامع انجام شود؛ یعنی عبادت کاملاً در معرض دید مردم قرار دارد. عبادت هایی این چنین، بیشتر با آفت ریا و خودنمایی رو به رو هستند.

5. آماده کردن وسایل مورد نیاز در اعتکاف. (قرآن مجید، مفاتیح الجنان، لوازم شخصی، کاغذ و خودکار، کتاب و...)

6. برخی از مراقبات قبل از اعتکاف نیز مربوط به رعایت احکام فقهی است؛ به عنوان مثال: بهتر است انسان، پیش از شروع اعتکاف، و به هنگام نیت، بین خود و خداوند شرط کند که اگر در بین روزهای اعتکاف مشکلی برایش پیش آمد، بتواند از قصد اعتکاف برگردد. با این شرط چنانچه در روز سوم هم که اعتکاف بر او واجب شده مشکلی پیش آمد کرد، می تواند از اعتکاف خارج شود.

7. اعتکاف را می توان به نیابت کسی که از دنیا رفته است به جای آورد. در این صورت اعتکاف را تنها به نیابت از یک نفر می توان انجام داد.1

8. هدیه کردن ثواب اعتکاف به روح علما و شهدا و از دنیا رفتگان و یا کسانی که التماس دعا گفته اند. در این صورت، علاوه بر این که معتکف ثواب کامل را می برد، آنان هم از فیض این عمل عبادی بهره مند می شوند.

مراقبات هنگام اعتکاف

1. تنظیم برنامه

لازم است برای هر سه روز اعتکاف برنامه ریزی داشته باشیم که با توجه به مطالب مقالات متعدد توشه اعتکاف می توانیم برنامه های خود را در بخش عبادی، علمی، استراحتی و... تنظیم کنیم و دچار افراط و تفریط نشویم و در نهایت با مشارطه برنامه ها تنظیم شود و در طول شبانه روز از آن مراقبت شود و در پایان هر روز محاسبه صورت گیرد.

2. سکوت

سکوت زمینة فکر و فکر بهترین عبادت است و شایسته است که هر حرکتی که موجب برهم زدن سکوت و سلب آرامش باشد در مسجد ترک شود.

3. تفکر و اندیشه

پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در حدیثی می فرماید:

تَفَکُّرُ ساعَةٍ خَیرٌ مِنْ عِبادَةِ سَتّینَ سَنَةٍ؛2

یک ساعت فکر کردن از شصت سال عبادت برتر است.

تفکر در آثار و عظمت خداوند، تفکر دربارة زیبایی های دین، دایمی بودن انسان و جهان آخرت، ارزش های والای انسان به عنوان خلیفة الله و بالاخره خودسازی انسان در مسیر تکامل و هدفی که برای آن خلق شده است.

4. محاسبة نفس

در ایام اعتکاف با قرار دادن وجدان و عقل در مقام قاضی، تمام اعمال و افعال گذشتة خود را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دهیم. در اهمیت محاسبه نفس همین کافی است که از امام کاظم علیه السلام حکایت شده:

لَیسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یحَاسِبْ نَفْسَهُ فِی کلِّ یوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ حَسَناً اسْتَزَادَ اللهَ وَ إِنْ عَمِلَ سَیئاً اسْتَغْفَرَ اللهَ مِنْهُ وَ تَابَ إِلَیهِ؛3

از ما نیست کسی که در هر روز اعمال خود را محاسبه نکند که اگر اعمال خوب داشته از خداوند توفیق بیشترش را بخواهد و اگر عمل بد داشته استغفار کند.

از این رو لازم است محاسبه نفس را در طول سال داشته باشیم و ضرورت این امر در اعتکاف بیشتر احساس می شود و می تواند اعتکاف آغاز این کار مهم برای طول سال باشد.

5. رعایت آداب معاشرت

در ایام اعتکاف لازم است آداب معاشرت رعایت شود به ویژه در نوع لباس و خوراک و....

6. کم خوردن و سادگی در انتخاب غذا به میزانی تناول کند که حال عبادت داشته باشد و از پرخوری پرهیز کرده و به میزان نیاز آب و طعام استفاده نماید و خود را همیشه برای عبادت، سبک و آماده نگه دارد.

7. استراحت و خواب به اندازه ضرورت تا برای برنامه های عبادی نشاط داشته باشد.

8. دائم الوضو باشیم

9. حضور قلب: واژة اعتکاف به خودی خود معنای مراقبت و مواظبت و بزرگداشت را به همراه دارد؛ زیرا اعتکاف آن است که انسان با حالت توجه و تعظیم به چیزی روی آورد و ملازم و همراه با آن باشد. معتکف که در ظاهر به مسجد آمده، در حقیقت به صاحب خانه روی آورده است؛ بنابراین یکی از مراقبت های مهم اعتکاف خودداری از غفلت از یاد خدا و توجه هرچه بیشتر به خداوند است. غفلت از یاد خدا، اعتکاف را به عملی بی روح و پیکری بی جان تبدیل می کند.

10. رعایت حریم مسجد: برای استفاده از معنویت و قداست مسجد لازم است حریم مسجد رعایت شود. و خلاصه این که در اعتکاف حضور در مسجد را تمرین کنیم.

11. نظافت مسجد

معتکفان باید احترام مسجد را رعایت کنند و آن را تمیز نگه دارند؛ چرا که دین اسلام، دین نظافت و پاکی است؛ علاوه بر آن، در روایات برای کسانی که مسجد را پاک نگه می دارند، ثواب و آثاری بیان شده. در روایتی آمده است: همانا بهشت و حورالعین مشتاق کسی هستند که مسجد را تمیز کند و آلودگی ها را از آن دور نماید. 4

12. رعایت احکام مسجد

بر معتکف لازم است بر احکام مسجد حرمت نهد؛ از جمله احکام مسجد، حرمت نجس کردن زمین، دیوار و سقف، بام و داخل مسجد و وجوب تطهیر نجاست از مسجد است. از دیگر احکام مسجد، حرمت تخریب مسجد و وسایل مربوط به مسجد و همچنین حرمت بیرون بردن وسایل آن می باشد.

13. مطالعه و تشکیل جلسات علمی به نحوی که زیاده روی نشود و فضای عبادی اعتکاف را تحت الشعاع قرار ندهد.

14. اعتکاف بهترین فرصت برای معاشرت با روحانی است.

15. ذکر الهی در سر لوحه برنامه های اعتکافمان باشد.

16. قرائت قرآن کریم و انس با این کتاب آسمانی

17. توبه و استغفار

پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم در این خصوص می فرماید:

ای مردم! پیش از مردن توبه کنید و به سوی خدا بازگردید؛ بازگشتی که دیگر به سوی گناه برنگردید و پیشی بگیرید به اعمال صالح و اصلاح کنید میان خود و خدای خود را تا سعادتمند شوید.5

با توجه به اهمیت توبه و استغفار و نقش آن در تهذیب نفس و ضرورت پرداختن به آن در اعتکاف، در این مجال به نکاتی اشاره می کنیم:

نکاتی درباره توبه

الف) حقیقت توبه: مولایمان علی علیه السلام حقیقت توبه را این گونه معرفی می کند:

التَّوْبَةُ نَدَمٌ بِالْقَلْبِ وَ اسْتِغْفَارٌ بِاللِّسَانِ وَ تَرْک بِالْجَوَارِحِ وَ إِضْمَارُ أنْ لَا یعُودَ؛6

توبه پشیمانی قلبی، استغفار با زبان، ترک گناه و تصمیم بر ترک گناه و عدم بازگشت به گناه.

بنابراین، تکرار لفظ استغفرالله، بدون در نظر گرفتن مراتب دیگر، توبة واقعی نیست.

ب) تحقق توبه کامل در همه گناهان به یک صورت انجام نمی پذیرد از آنجا که نوع گناه مختلف است، تحقق توبه از آن ها نیز با هم فرق می کند. بنابراین برای رسیدن به مقام توابین باید از نوع گناه و توبه آن غفلت نورزند.

ج) گونه های تحقق توبه عبارت اند از:

• پشیمانی و بازگشت: در جایی که گناه در مورد حقوق الهی باشد و در کنار او چیزی مثل نماز و روزه ضایع نشده باشد.

• پشیمانی به همراه تدارک: در جایی که چیزی مثل نماز و روزه ضایع شود که در این صورت توبه عبارت است از ندامت به همراه جبران آنچه ضایع شده است.

• پشیمانی به همراه جلب رضایت: آن در جایی است که حقوق دیگران را ضایع کرده باشد؛ در این صورت، به همراه ندامت باید رضایت صاحب حق را جلب کند. 7

18. عدم ایجاد مزاحمت برای دیگران

معتکفان اعمال را به گونه ای انجام ندهند که مزاحم دیگران شوند. در روایتی آمده است که پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم معتکف بودند؛ عده ای با صدای بلند قرآن (یا نماز) می خواندند، آن حضرت پرده را کنار زده، فرمودند:

ألا إنّ کلّکم یناجی به فلا یؤذین بعضکم بعضاً و لا یرفع بعضکم علی بعض فی القرائة أو قال فی الصلاة؛8

آگاه باشید همة شما با خدای خود نجوا و مناجات می کنید، پس بعضی از افراد برخی دیگر را اذیت نکنند و صدای خود را در قرائت قرآن یا قرائت نماز بالا نبرند.

به ویژه رعایت حال کسانی که خوابیده اند.

19. از زیاده روی در شوخی پرهیز کنیم.

20. از جدال و جرّ و بحث های بی فایده بپرهیزیم.

21. در خواندن نمازهای مستحبی و به خصوص نماز شب کوشش کنیم.

نماز شب از برجسته ترین و با فضیلت ترین عبادات در اسلام است. در آیات و روایات تأکید فراوان بر این عمل صورت گرفته تا آنجا که خداوند نماز شب را بر بندة محبوبش حضرت محمد صلی الله علیه وآله وسلم واجب ساخته و چنین می فرماید:

وَ مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَک عَسی أَنْ یبْعَثَک رَبُّک مَقاماً

مَحْمُوداً؛9

پاسی از شب را به نماز بایست، باشد که پروردگارت تو را به مقام محمود برانگیزد.

22. دعا

در اهمیت دعا، قرآن کریم می فرماید:

قُلْ ما یعْبَؤُا بِکمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُکمْ؛10

(ای پیامبر) بگو اگر دعا و خواستن شما نباشد پروردگارم هیچ ارزشی برای شما قائل نمی شد.

از این رو سزاوار است فرصت اعتکاف را غنیمت بشماریم. هم برای انس با دعاهای اهل بیت علیهم السلام هم برای طلب حاجات بزرگ و سرنوشت ساز. برای خود و دیگران و برای سلامت و تدام انقلاب اسلامی و نجات ممالک اسلامی از شرّ دشمنان اسلام و پیروزی و سربلندی مسلمانان جهان دعا کنیم و فرج حضرت بقیة الله الاعظم -عجل الله تعالی فرجه الشریف- را از خداوند متعال مسألت نماییم.

مراقبات بعد از اعتکاف

1. انس خود با مسجد را حفظ کنیم.

2. حفظ آثار اعتکاف؛ سعی کنیم با مراقباتی که داریم این اندوخته و پشتوانه معنوی که در اعتکاف به دست آورده ایم را از دست ندهیم.

3. حفظ دوستان شایسته ای که در ایام اعتکاف با آنان آشنا شده ایم.

4. برای حفظ معنویتی که در این چند روز به دست آورده ایم، سعی کنیم نماز اول وقت را در مسجد بخوانیم و متناسب با ظرفیت ایمانی و عبادی خود برنامه ای عبادی برای خود تنظیم کنیم (انس با قرآن، دعاها و عبادات دیگر).

5. شناسایی عادت های ناشایست گذشته و تلاش برای ترک آن ها در تداوم آثار اعتکاف تأثیر بسزایی دارد.

6. پس از اعتکاف در هر روز یا حداقل هر هفته دقایقی را برای مرور و بررسی اعمال و گفتار خود قرار دهیم و در مورد کارهای مثبت و شایسته شکرگزاری کنیم و در اصلاح کاستی ها و جبران کوتاهی های خود بکوشیم.

7. مهم ترین آسیب و تهدید برای دست آوردهای اعتکاف، گناه و نافرمانی احکام الهی است. بنابراین شایسته است انسان معتکف پس از اعتکاف، بیش از پیش درصدد فراگیری احکام الهی و رعایت کامل آن در همة بخش های زندگی خود باشد.

8. این حال معنوی از شرکت در این محفل معنوی بدست آمده است؛ لذا برای تداوم آن و تبدیل آن به مقام، لازم است ارتباط خود را با مساجد و مجالس توسل به اهل بیت علیهم السلام حفظ کنیم.

9. مطالعه زندگی نامه عالمان ربانی در تداوم این حالات معنوی مؤثر است.

10. به امید آن که یکی از سوغات های مهم اعتکاف خلوت گزینی در برخی از اوقات شبانه روز باشد که لحظاتی را با خود خلوت کنیم و خود را بیابیم.

حکیمانه

شرف مادری

امام خمینی قدس سره: شما خانم ها شرف مادری دارید، که در این شرف از مردها جلو هستید؛ و مسؤولیت تربیت بچه در دامن خودتان را دارید. اول مدرسه ای که بچه دارد، دامن مادر است. مادرِ خوب، بچه خوب تربیت می کند؛ و خدای نخواسته، اگر مادر منحرف باشد، بچه از همان توی دامن مادر، منحرف بیرون می آید. و چون بچه ها آن علاقه ای که به مادر دارند به هیچ کس ندارند، و در دامن مادر که هستند تمام... آرزوهایی که دارند خلاصه می شود در مادر و همه چیز را در مادر می بینند، حرف مادر، خُلق مادر، عمل مادر، در بچه ها اثر دارد. لامحاله یک بچه در دامن مادر- که اول کلاس است- این دامن اگر یک دامن طاهر پاکیزه مهذب باشد، بچه از همین اول که دارد رشد می کند، با آن اخلاق صحیح و با آن تهذیب نفس و با آن عمل خوب رشد می کند. بچه وقتی در دامن مادرش هست، می بیند مادر اخلاق خوش دارد، اعمال صحیح دارد، گفتار خوش دارد، این بچه از همانجا اعمالش و گفتارش به تقلید از مادر-که از همه تقلیدها بالاتر است- و به تزریق مادر-که از همه تزریق ها مؤثرتر است- تربیت می شود...11

پی نوشت ها

1. اعتکاف سنتی محمدی، ص 78.

2. بحارالانوار، ج 66، ص 292.

3. کافی، ج 2، ص 453.

4. «أَنَّ الْجَنَّةَ وَ الْحُورَ لَتَشْتَاقُ إِلَی مَنْ یکسَحُ الْمَسْجِدَ أَوْ یأْخُذُ مِنْهُ الْقَذَی»، مستدرک الوسائل، ج 3، ص 385.

5. ترجمه ارشاد القلوب، ص 81.

6. مستدرک الوسائل، ج 12، ص 137.

7. با راهیان کوی دوست، اعتکاف، مرکز پژوهش های اسلامی صدا و سیما، احمد درویش گفتار، ص 60.

8. تنویر الحوالک، جلال الدین سیوطی، ص 101.

9. سوره اسراء: 79.

10. سوره فرقان: 77.

11. صحیفه امام، ج 7، ص 283.

نویسنده : مهدی مؤیدی